جایگاه هجای کشیده در وزن شعر فارسی، بررسی تاریخی و تحلیلی

با درود و سپاس بر اساتید و شاعران بزرگوارو فرهیخته ام
انگیزه ی گرداوری مطلب زیرعلاوه بر روشنگری و باز شدن مجال بحث و تبادل نظر این است که تکلیف این هجا ی
کشیده با همتی که دیگر عزیزان بخرج می دهند، حداقل در این سایت مشخص شود. لذا چنانچه اساتید و عزیزان بزرگوار مطالب مستند دیگری دارند را به شکل کامنت ویا مقالات دیگر انتشاردهند چون خیلی از مشکلات بخاطر حضور این واژه هنوز برقرار است .

جایگاه هجای کشیده در وزن شعر فارسی، بررسی تاریخی و تحلیلی
نوع مقاله : علمی-پژوهشی
نویسندگان
مهدی کمالی: استادیار فرهنگستان زبان و ادب فارسی
علی اصغر قهرمانی مقبل : دانشیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی
وزن شعر فارسی کمیّ است و در نتیجه برتقابل میان دو امتداد هجایی ( کوتاه ــــ بلند ) استوار است
اما زبان فارسی سه امتداد هجایی دارد ( کوتاه ـــ بلند ـــ کشیده ) این امتدادها در دستگاه وزنی زبان باید به دوامتداد تقلیل یابد .
در این مقاله کوشیده شده است جایگاه و ارزش امتداد سوم ( هجای کشیده )را در وزن شعر فارسی ، از مسیر بررسی ونقد آرای عروضیان قدیم ومعاصر تعیین کنیم .
عروضیان قدیم انواع هجای کشیده را در میان شعر ، متکلفانه و یا قاِیل شدن به اندکی تسامح در رعایت وزن ، معادل با توالی یک کمیت ( بلند) و یک کمیت ( کوتاه) توصیف کرده اند و در پایان شعر ، صامتهای پایانی آن را به عنوان یک حرف ساکن پذیرفته اند.معاصران نیز با وجود تنوع در نحوه ی تبیین مساله ، از انکار وجود هجای کشیده در زبان یا حذف آن از توصیف وزن، تا پذیرش آن به عنوان ” اختیار شاعری” و گاه با تردید و تناقض و خطا در تبیین آن ، با اجماعی نسبی ، در تقطیع شعر هرسه ساخت هجای کشیده را در میان شعر معادل توالی ” یک کمیت بلند و یک کوتاه ” گرفته اند . زیرا واقعیت شعر فارسی تنها همین را تایید می کند.اما ارزش آن در پایان وزن ، محل اختلاف است .اگر اختیار شعری را ” آزادی شاعر برای انتخاب امتداد های زبان در کارمنطبق کردن آنها با کمیتهای وزن ” تعریف کنیم ، شاعر آزاد است درمیان شعر به جای توالی یک بلند و یک کوتاه ودر پایان شعر بجای هجای بلند ، هجای کشیده بیاورد .
در این پژوهش، چگونگی کاربرد درست «هجای کشیده» در کتاب‌های درسی بررسی شده است. علت این بررسی، کاربرد نادقیق و غیرعلمی آن در کتاب‌ها و مسامحه و بیتوجهی نسبت به این امر است.
مقدمه :
شعر چیست؟ وزن کدام است؟ آیا جز این است که «شعر مانند خون در رگ‌های بشر جاری است و انسان‌ها از اوانی که قدم به ساحت دنیا گذاشته‌اند، احساسات و عطوفت را لمس کرده‌اند؟» (عبدالهی، ۱۳۶۹: ۹)
“وزن” را موسیقی شعر میخوانند و کیست که نداند موسیقی مناسب، چه تأثیری بر روح و روان و حتی زندگی انسان دارد. موسیقی خوب وسیله تسخیر روح انسان‌ها، حیوانات، ‌نباتات و حتی جمادات است. امروز ثابت شده است که وزن و آهنگ موجب شیردهی بیشتر گاوها میشود، رشد و پرورش گل را سریع‌تر میکند، قدرت تخیل را بالا میبرد، موجب هماهنگی اعضا و جوارح بدن میشود، آلام عضلات بدن را تسکین میدهد، گوش را مینوازد و دل را آرام میکند. وزن و آهنگ، غبار روزمرگی و یکنواختی را از دفتر سخن میزداید و آن را در قالب عروسی زیبا میآراید و عرضه می کنند ،اکنون بحث بر سر وزن شعر است. وزن که «در شعر جنبه تزئینی ندارد بلکه جزء طبیعت و شعر است و برای نشان دادن عواطف نمیتوان از آن چشم پوشید»
(گروه مؤلفان، ۱۳۹۷: ۲۲
از آنجا که «وزن، آشکارترین ابزار موسیقایی شعر است» (همان: ۴۷)، رعایت هجاها، مهم‌ترین ابزار موسیقایی وزن است. پس برای تشخیص این موسیقی شرایط ایجاب میکند که از این ابزار (هجابندی) به بهترین صورت ممکن استفاده کنیم تا با خوانش صحیح شعر، دریافت وزن و آهنگ آن آسان‌تر شود .سال‌ها پیش، تقی وحیدیان کامیار عروض علمی را که با شیوه قدما اندکی تفاوت داشت، با زبانی ساده بیان کرد و کوشید «حتیالامکان پیوند با عروض سنتی را نیز حفظ کند و در حقیقت در آن، تنها اشکالات و تناقضات مهم عروض سنتی کنار گذاشته شود» (گروه مؤلفان، ۱۳۸۵: ۲۰)
بنابراین، در عروض جدید هجاها را به سه نوع( کوتاه، بلند و کشیده ) تقسیم کرد و بیان نمود که «هجای کشیده دارای چهار یا پنج حرف است و با علامت ( ) نشان داده میشود؛ مانند کلماتِ ” نرم، پار و پارس و……… چنان‌که میبینیم، هر هجای کشیده برابر یک هجای بلند و یک هجای کوتاه است»
(وحیدیان کامیار، ۱۳۸۶: ۵)؛
یعنی سه واج اول برابر با یک هجای بلند و دو واج بعدی” معادل” یک هجای کوتاه است
دقت کنید که”” یک یا دو حرف آخر هر هجای کشیده، هجای کوتاه نیست بلکه از نظر امتداد هجاها، در حکم یک هجای کوتاه است”” (اردلانی، ۱۳۸۵: ۱۸)؛
زیرا هجای فارسی باید دارای یک «مصوت» باشد و هرگاه مصوت به همراه صامت آمد، خود هجای کوتاه یا بلند دیگری میسازد و از حوزه هجای کشیده خارج میشود
اکنون بحث اصلی همین‌جاست که “هر هجای کشیده هم مانند هجای کوتاه و بلند، فقط یک واحد گفتار است و با هر ضربه، هوای ریه به بیرون رانده میشود””
بنابراین، باید نشانه هجای کشیده به هم متصل نوشته شود یا اگر در حروف‌چینی (کامپیوتری) امکان نوشتن این نشانه به‌صورت متصل وجود ندارد، لااقل هر دو علامت در کنار هم و در یک ستون قرار گیرند.
موردی که دکتر وحیدیان در همه آثار خویش و حتی قافیه و عروض دبیرستان رعایت کرده ولی متأسفانه در هیچ یک از کتاب‌هایی که درباره عروض چاپ شده و نیز، کتاب‌های تألیفی جدید، رعایت نشده است. خانم اردلانی نوشته است: «دقت کنید که یک یا دو حرف آخر هجای کشیده، هجای کوتاه نیست بلکه از نظر امتداد هجاها در حکم یک هجای کوتاه است.» همین مطلب میرساند که ما باید هجای کشیده را در یک ستون قرار دهیم نه در دو ستون؛ زیرا در کلماتی که هجای کشیده دارند، بخش کشیده را به‌صورت یک هجا میخوانیم نه دو هجا، و متأسفانه همین کتاب و کتاب‌های مشابه همگی این اشتباه را مرتکب شده اند
مثلاً اگر از ما بپرسند مصراع ” شاد زی با سیاه چشمان شاد”
چند هجا دارد، مطابق آموزه‌های کتاب، باید گفت ده هجا؛درحالی که هر کس اندکی عروض بداند خواهد گفت که این مصراع فقط هشت هجا دارد
( شاد ــ زی ــ با ــ س ــ یاه ــ چش ــ مان ــ شاد) که دارای دوهجای کشیده، یکی در ابتدا و دیگری انتها

پس ما باید یا هجای کشیده را در یک ستون قرار دهیم و یا با خطی نقطه‌چین بین هجا، مشخص کنیم که هجا کشیده است و با این کار، عروض را به درستی آموزش دهیم، مثل جدول زیر

[ نادرست][ شا ][ د ][ زی ][ با ] [ س ] [ یا ] [ ه ] [ چش ] [ مان ] [ شاد ]
[ درست ][ شــــــا د][ زی ][ با ] [ س ] [ یــــــا ه ] [ چش ] [ مان ] [ شاد ]

یا این بیت دیگر
چو بشنوی سخن اهل دل مگو که خطاست
سخن‌شناس نه‌ای جان من، خطا اینجاست
[ چ ] [ بش ] [ ن ] [ وی ] [ س ] [ خ ] [ ن ][ اه ][ ل ] [ دل ][ م ] [ گو ] [ک ] [ خ ] [ طاست ]
[س ] [ خن ] [ ش] [ نـــــــــــاس] [ن ] [ ای][ جا][ ن ][ من][ خ ] [ طا ] [ ایــــــــن] [ جاست ]

که واژه ی ” ناس” هجای کشیده است .
مصراع اول 15 هجایی و مصراع دوم ۱۳ هجایی‌ست؛ زیرا یک هجای کشیده” ناس” داردویک هجای ابدال .
” این”
نتیجه‌گیری
با بررسی کتاب‌های درسی به این اشتباه پی ‌می‌بریم که جداسازی هجای کشیده ( ) به‌صورت یک هجای بلند و یک کوتاه، هم ‌خوانش شعر را نامتعارف می‌سازد و هم تعداد هجاها را نادرست بیان می‌کند؛ مثلاً مصراع زیبای «برآشفت ایران و برخاست گرد»
را باید این‌گونه بخوانیم: «برآشفتِ ایران و برخاست گرد» که در این صورت هم شیوه خوانش نادرست خواهد شد و هم تعداد هجاها فرق خواهد داشت.