نقد شعری از بانو فریبا نوری به قلم استاد شادان شهرو بختیاری

نام شعر: رقص عشق

شاعر: فریبا نوری

در زیر نور ماه
تا حرفِ نظمِ خلوتِ اشیاست
تاجی بباف روی سرم تا
بسپارمش به دست نسیمت

آنک لطیف‌تر
از برگ هر گلی که تکان می‌دهد نسیم
بر تار دل بزن

خون حیات‌بخش!

شب‌های روشنت
بطلان سایه‌های دروغینِ رنگ را
تا رقصِ عشق و نور و خِرَد پیش می‌برد

در قوس نیمروز
گرمای با اصالت چشمانِگاه تو
خورشید باوقارِ بهارست
در آشیانه‌ام

– پژواک جویبار –

حالا شراب کهنۀ من
پیچک بیاورم
تا کوچه‌باغ را
از تاج موی دختر انگور پر کنیم؟!

یا پیش از آن نخست
اندازۀ تمامیِ اعصارِ هر دو مُلک
ساعت بیاورم
با عطر مریم و افق ابرهای شاد؟!

نویسنده نقد: شادان شهرو بختیاری

رقص عشق / یک شعر نیمایی ست که در بحر مضارع سُروده شده .
قبل از آنکه وارد بررسی وزنی شعر نیمایی بالا بشویم لازم هست مقدمه ای را در باب بحر مضارع و کاربردش در عروض نیمایی , مقدمه ای را عرض کنم .
تکرار دو رکن سالم ( مفاعیلن ) و ( فاعلاتن ) وزن اصلی بحر مضارع را می سازند.
1- مفاعیلن فاعلاتن مفاعیلن فاعلاتن
در عروض چنانچه هجای بلند آخر “مفاعیلن” و یا “فاعلاتن” را به هجای کوتاه تبدیل کنیم , به آن زحاف مکفوف میگویند .
مکفوف “مفاعیلن” می شود “مفاعیل”
مکفوف ” فاعلاتن” می شود ” فاعلات”
با مکفوف کردن آن دو رکن اصلی , دومین وزن بحر مضارع ساخته می شود.
2- مفاعیلُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلاتُ
در عروض , زحافی به نام ( اخرب ) داریم . اخرب یعنی هجای کوتاه ابتدای رکن را حذف کنیم و هجای بلند آخر رکن را به هجای کوتاه تغییر دهیم .
اخرب ” مفاعیلن ” می شود ” فاعیل = مفعول ”
سومین وزن بحر مضارع از تکرار اخرب مفاعیل + رکن سالم فاعلاتن بدست می آید .
3- مفعولُ فاعلاتُن مفعولُ فاعلاتن
چهارمین وزن بحر مضارع از (اخرب مفاعیلن) و (مکفوف فاعلاتن) + محذوف آخرین رکن بدست می آید
آخرین رکن ما ( فاعلاتن ) هست . محذوف یعنی حذف کردن هجای بلند آخر رکن
محذوف فاعلاتن می شود ( فاعلا = فاعلُن )
پس چهارمین وزن بحر مضارع به این شکل است :
4- مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن
پنجمین وزن رایج بحر مضارع فقط در رکن آخر با وزن چهارم متفاوت است . یعنی بجای محذوف فاعلاتن از مقصور فاعلاتن استفاده می کنیم .
مقصور یعنی هجای بلند آخر رکن را حذف کنیم و هجای بلند قبل از آنرا به هجای کشیده تبدیل کنیم
مقصور فاعلاتن می شود ” فاعلان )
پس وزن پنج بحر مضارع به این شکل است :
5- مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلان
……………………….
آنچه گفته شد مربوز به عروض شعر کلاسیک است . و عروض کلاسیک بر مبنای تساوی رکنی در مصراع هاست . ولی در عروض نیمایی , الزام تساوی رکنی وجود ندارد . ( می توانند مساوی باشند و یا نباشند )
پس در عروض نیمایی هر کدام از این 4 رکن که در این 5 وزن معرفی شدند می توانند رکن آخر مصراع باشند و هر کدام از این رکن ها که رکن آخری مصراع واقع شد به تعداد حروف آن رکن می توانید حذف کنید .
اینکه نیمایوشیج می گوید عروض نیمایی پهنای باند بیشتری از عروض کلاسیک دارد به خاطر همین آزادی عمل هست .
…………….
بار دیگر به 5 وزن پرکاربرد بحر مضارع نگاه می کنیم :
1- مفاعیلن فاعلاتن مفاعیلن فاعلاتن
2- مفاعیلُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلاتُ
3- مفعولُ فاعلاتُن مفعولُ فاعلاتن
4- مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن
5- مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلان
شعر نیمایی رقص عشق در محدوده ی وزنی 4 و5 سروده شده است . و چنانچه شاعر بخواد علاوه بر 4 و5 وارد محدوده ی وزن 3 بشود به دقت بسیار بالایی نیاز دارد . و چنانچه شاعر بخواهد علاوع بر اوزان 3 و 4 و 5 وارد اوزان 1 و 2 بشود , اینجا دیگر به این راحتی ها نیست . و نیاز به گوشه ی گریز وزنی درون بحری دارد . اینکه این گوشه ی گریز وزنی درون بحری را بر مبنای کدام رکن ها و زحافات استخراج کنیم تا اختلال موسیقایی در شعر ایجاد نکند نیاز به تبحر و مهارت بسیار بسیار بالا دارد . اینطور نیست که ما بیائیم و مصراع هایی در هر کدام از این وزنها بسرائیم و آنها را پشت سرهم ردیف کنیم و بگوییم ببینید کاری نداشت . بله کاری ندارد ولی با اختلاف ریتم ایجاد شده چکار خواهید کرد . گوشه های گریز وزنی کارشان این است که جلو این اختلالات ریتمی را بگیرند . تازه آنچه گفته شد مربوط به گریز وزنی درون بحری هست . گریز بینابحری که مصیبتش صد چندان است و نیاز هست از چند گوشه ی گریز دوربرگردان وزنی ساخت . اینها را برای شاعرانی نوشتم که همه چیز را ساده تصور می کنند .
برگردیم سراغ وزن عروضی شعر نیمایی رقص عشق .
مانور وزنی در این وزن با در نظر گرفتن وزن 4 و 5 بحر مضارع به قرار زیر است :
مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلان
مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلا ( فاعلُن)
مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعل ( فع لن)
مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاع
مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فا ( فع)
مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ ف
مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ
مفعولُ فاعلاتُ مفاعی
مفعولُ فاعلاتُ مفاع
مفعولُ فاعلاتُ مفا
مفعولُ فاعلاتُ مف ( فع)
مفعولُ فاعلاتُ م
مفعولُ فاعلاتُ ( فاعلان)
مفعولُ فاعلا ( فاعلُن)
مفعولُ فاعل( فع لن )
مفعولُ فاع
مفعولُ فا ( فع)
مفعولُ ف
مفعولُ
مفعو ( فع لن )
مفع
مف ( فع)
م

بررسی وزنی شعر نیمایی :

……..

در زیر نور ماه

مفعولُ فاعلات

تا حرفِ نظمِ خلوتِ اشیاست

مفعولُ فاعلاتُ مفاعیل

تاجی بباف( برای سرم تا ) ***

مفعولُ / مفتعلن فعلاتُن/

بسپارمش به دست نسیمت

مفعولُ فاعلاتُ مفاعی

………

آنک لطیف‌تر

مفعولُ فاعلات

از برگ هر گلی که تکان می‌دهد نسیم

مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلان

بر تار دل بزن

مفعولُ فاعلا

خون حیات‌بخش!

مفعولُ فاعلات

……..

شب‌های روشنت

مفعولُ فاعلا

بطلان سایه‌های دروغین(….) را ***

مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُن

تا رقص عشق و نور و خِرَد

مفعولُ فاعلاتُ مفا +

پیش می‌برد

+ عیلُ فاعلُن

………

در قوس نیمروز

مفعولُ فاعلاتُ

گرمای با اصالت چشمانگاه( تو)*

مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ ….

خورشید باوقار بهارست

مفعولُ فاعلاتُ مفاعیل

در آشیانه‌ام

مفعولُ فاعلا

………

– پژواک جویبار –

مفعولُ فاعلات

……….

حالا شراب کهنۀ من

مفعولُ فاعلاتُ مفا

پیچک بیاورم

مفعولی فاعلُا

تا کوچه‌باغ را

مفعولُ فاعلا

از تاج موی دختر انگور + پُر کنیم؟

مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ+فاعلان

…….

یا پیش از آن نخست

مفعولُ فاعلاتُ

اندازه (یِ تمامیِ) اعصارِ هر دو مُلک *

مفعولُ (فاعلاتن ) مفاعیلُ فاعلان

ساعت بیاورم

مفعولُ فاعلاتُ

با عطر مریم و افق ابرهای شاد؟!

مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلان

تاجی بباف( برای سرم تا ) ***
مفعولُ / مفتعلن فعلاتُن/
این مصراع باید بازنگری وزنی بشود . قسمت داخل پرانتز خارج از وزن است .
………………………….
بطلان سایه‌های دروغین(….) را ***
مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُن
در داخل پرانتز واژه ای بر وزن ( فاع ) اگر بگذارید . وزن مصراع شما تبدیل می شود به :
مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلُن
ریتم مصراع هم زیباتر خواهد شد .
فرض کنیم داخل پرانتز واژه ی ( وَهم) که بر وزن ( فاع) هست را به مصراع اضافه کنیم . تا عبارتِ ( دُروغینِ وَهم را ) تشکیل بدهد . همان وزن دلخواه بدست خواهد آمد . ( وهم ) را برای مثال عرض کردم .
………………………
تا رقص عشق و نور و خِرَد
مفعولُ فاعلاتُ مفا +
پیش می‌برد
+ عیلُ فاعلُن
اگرچه مصراع بصورت ( واشکن ) نوشته شده است . چون هنوز نشانه ی سُرایشی برای مشخص کردن مصراع های واشکن در نظر نگرفته ایم . بهتر است این مصراع دو تکه شده یکپارچه نوشته شود . به این صورت:
تا رقص عشق و نور و خِرَد پیش می برد
مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلُن
…………………………….
گرمای با اصالت چشمانگاه( تو)*
مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ ….
این عبارت ( چشمانگاه ) را درست متوجه نشدم . آیا ( چشمان + گاه ) هست . یا ( چشم + ا + نگاه )
اگر دومی باشد . وزن درست است . ولی اگر اولی باشد ( الف و نون ) چشمان , هجای بلند حساب می شود . در صورتی که ما به ( ن ) بعنوان هجای کوتاه نیاز داریم . تا وزن درست باشد .
…………………………
از تاج موی دختر انگور
+ پُر کنیم؟
مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ
+فاعلان
این دو تکه هم مثل مصراع واشکن قبلی بهتر است تا مشخص شدن نشانه ی سرایشی برای مصراع های واشکن , بصورت یکپارچه نوشته شوند .
از تاج موی دختر انگور پُر کنیم؟
مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلان
………………………
اندازه (یِ تمامیِ) اعصارِ هر دو مُلک *
مفعولُ (فاعلاتن ) مفاعیلُ فاعلان
فاعلاتن مربوط به وزن سوک بحر مضارع است و چون به موسیقی مصراع خدشه وارد نکرده است . حضورش بلامانع است . و این به خاطر چینش رکنی واژه هایی هست که در این مصراع آوافُرمشان اجازه ی این کار را داده اند .
…………………….

آوافُرم واژه ها/ آوافُرم واژه ها یعنی فُرم آوایی صحیحی که هر واژه در چیدمان رُکنی مصراع ها در جوار فرم آوایی دیگر واژه ها باید داشته باشد تا در همنشینی کنار همدیگر ، موسیقی بیرونی آن مصراع بتواند به بهترین شکل ممکن گوش شنونده را بنوازد ، هرگونه انتخاب نادرست واژه ( یعنی لحن نامنطبق ) حتی اگر مطابق با رکن باشد به موسیقی بیرونی شعر خدشه وارد می کند . یک شاعر متبحر ، هم روی انتخاب احسنت لحن واژه ها دقت می کند و هم روی جانشان آن واژه در جای درستش در چیدمان رکنی.

برای درک بهتر موضوع فرض می کنیم وزن شعر ما ( مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن ) می باشد.

برای مثال ، برای رکن اول که ” مفعول ” هست سعی می کنیم چند واژه که با این رکن از نگاه عروضی مطابق با این رکن هست انتخاب کنیم .

مخدوم = مفعول
ماهور = مفعول
بهرام = مفعول
تبریز = مفعول
بیجار= مفعول
سلماس= مفعول

در علم عروض ( بیجار و سلماس ) یا ( تبریز و مخدوم ) همگی دارای رکن ” مفعول” هستند.

سوال: آیا از ( بیجار و سلماس و تبریز و مخدوم ) لحن موسیقایی یکسانی شنیده می شود؟؟؟

مسلما خیر ، با اینکه در رُکن برابرند ولی در لحن برابر نیستند،

عروض وقتی می تواند در خدمت موسیقی بیرونی شعر باشد که شاعر تشخیص و انتخاب درستی از آوافرم واژه ها داشته باشد و آنها را در جای درست بکار بگیرد، اینکه برخی اشعار از نظر عروضی درست هستند ولی از آنها موسیقی درستی شنیده نمی شود به خاطر ضعف شاعر در انتخاب آوافرم درست واژه ها و بکار گرفتن آنها در چیدمان رکنی مصراع هاست.

فرض کنیم ما شعری داریم که در رکن مفعول آن نیاز به لحنی مثل ” سلماس” داریم ولی بجای آن از واژه ای با لحن ” مخدوم ” استفاده کرده ایم ، با اینکه ایراد عروضی ندارد ولی ایراد موسیقایی دارد .

می خواهم بگویم که عروض به خودی خود در خدمت موسیقی بیرونی شعر نیست، بلکه عروض فقط به شاعر یک تعداد ظرف به اسم رکن تحویل میدهد و این شاعر است که باید آن ظرف ها را با واژه ها پر کند، اگر شاعر ، واژه ی درست و مطابق با لحنی که در هر کدام از رکن ها نیاز دارد انتخاب نکند قدم مهمی در موسیقی شعرش برنداشته است ،

یعنی نباید فقط روی درست بودن وزن عروضی با تقطیع کردن مصراع ها حساب باز کنیم، در اینصورت شما فقط دارید ظرف را نشان میدهید، و میگویید ظرف ها سالم اند، و فراموش کرده اید که موسیقی آن چیزی ست که باید در این ظرف ها بریزید، آن چیز باید درست باشد ، وگرنه درست بودن ظرف که به تنهایی کفایت نمی کند.

رقص عشق