آیینه ای برای تجلی صورت معنا

‏‏هنر، موهبتی خداوندی است که بشر را قادر ساخته به شیوه ای وزین و موزون، حقایق و عناصر درونی خویش را واگویه نماید و در میان همه هنرهایی که کلام را تجلی می بخشند، هنر خوش نویسی از جایگاهی والا و ارزشمند برخوردار است. الفاظ و حقایق آسمانی درخور آنند که به وجهی نیکو، موزون و چشم نواز به چشم آیند و این مهم بوسیله قلم خوش نویسان مسلمان محقق شده است. خوش نویسی در اسلام، هنری قدسی بوده است که به اعتبار مکانتی که خداوند برای قلم در مصحف شریفش رقم زده، خطاطان و خوش نویسان نیز قلم را به مثابه امانتی قدسی در جهت کتابت اسرار و رموز آفرینش به کار می بستند.‏

‏‏«خوش نویسی نه تنها به عنوان یک هنر و شغل، بلکه به عنوان ابزاری جهت تجلیل و عبادت به کار رفت و از همان قرون اولیه اسلام، نگاشتن کلام خداوند و قرآن کریم به بهترین و عالیترین وجه ممکن از راه خط و خوش نویسی معمول عالم اسلام شد.»

‏‏(کتاب ماه هنر70-69، عبدالرضاچارئی) ‏

‏‏شاید بتوان گفت که خوش نویسی، از مجردترین انواع هنر است که در حکایت کردن از آن ذات عظیم، از صفات هم سنخ این عالم خاکی مبرا است و از همین جا، این هنر در اسلام که می کوشد که با حداقل استفاده از پدیده های این جهانی و امکاناتی که رنگ و بوی جهان حاضر را دارد، از آن معنای مقدس حرف بزند و والاترین مفاهیم قرآنی و آسمانی را به زیباترین شکل ترسیم نماید. از این رواست که بیشتر زمینه می یابد و بیشتر رشد می کند.‏

‏‏خط از مهم ترین دستاوردهای بشری است و هنگامی مورد توجه قرار می گیرد که سیمایی زیبا و خوش منظر داشته باشد. خط زیبا، در واقع، تجلی عالم غیب است در سرای شهود. هندسه ای روحانی که دوایر و ظرایف هستی را نشان می دهد و به زبان حال، درس مهربانی و نظم و تناسب و استواری می دهد و به جوهره لطف، روح آدم‏‏ـ‏‏ی را تلطی‏‏ـ‏‏ف کرده و غبار لفظ از چه‏‏ـ‏‏ره‏ معنا می شوید تا جمال حقیقت، بی پرده عیان گردد. ‏

‏‏آن زمان که آیات خداوندی را با زیباترین جلوه ها و خط ها بیارایند و «آنگاه که کلام آسمانی را به خط خوش تحریر کنند، انبساط روحانی در جان ها پدیدآمده، دل از عارف و عامی ربوده و چشم های خسته را نوازش داده و تیرگی قلب های بیمار را زدوده و نهایتا روح آدمی را صیقل می دهد». از این رو ما شاهد احادیث بسیاری از بزرگان دین در باب اهمیت خط هستیم؛ تا آنجا که پیامبر اکرم(ص) می فرمایند: «من کتب بسم الله الرحمن الرحیم. بحسن الخط دخل الجنه بغیر حساب؛ هر آن کس که بسم الله الرحمن الرحیم را به خط خوش تحریر کند، بدون حساب وارد بهشت خواهد شد».‏

‏‏شاید بی ارادگی و بی خویشی قلم در دست کاتبان و خوش نویسان بوده است که هنرمند خوش نویس نیز خود را همچون قلمی در دست کاتب ازلی، بی اختیار و بی اراده انگاشته و هر آنچه را که او بر صفحه کتاب هستی رقم زده نیکو یافته است:‏

‏‏پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت آفرین بر نظر پاک خطاپوشش باد‏

‏‏خوش نویسی به لحاظ خاستگاه ذاتی خود، هنری معرفتی است. در ایران، اگرچه زیبانویسی، ریشه در زبان های پارسی باستان و میانه دوران ساسانی داشته و زیرساختی برای خوش نویسی دوره اسلامی محسوب گردیده؛ اما پس از اسلام که فارسی دری به جای فارسی میانه روی کار آمد و زبان فارسی، خط عربی را پذیرفت؛ خوش نویسی در ایران نیز مانند دیگر مناطق اسلامی در خدمت کتابت قرآن درآمد و ساحتی قدسی و عرفانی یافت. هرچند که در ادبیات عرب نیز خوش نویسی با شعر، بیش از دیگر رشته های هنری مأنوس شد؛ اما از جهت کاربردی، عمدتاً کارکرد آن در عرصه کتابت کتاب مقدس و حوزه عبادت و ادعیه نمود یافت. ‏

‏‏البته این امر، بیشتر محصول نوع برخورد محصوری و حذفی تعالیم دین اسلام با هنرهای ترسیمی و تجسمی بود؛ به طوری که منحصراً عرصه خط، مجال عرضه پیدا کرد. بعدها به ویژه درقرون هفتم و هشتم هجری، با ظهور نحله های فکری تصوف و عرفان، خوش نویسی نیز تحت تأثیر این نحله ها قرار گرفت.‏‏

(سید علی موسوی نژاد)‏

‏‏همچنانکه خداوند بر صفحه عالم با دو دست جمال و جلال خود به خلق زیبایی پرداخته و این جمال و زیبایی را از قبل همنشینی و تصادم ضعف ها و قوت ها به ظهور رسانده، هنرمند شکسته نویس نیز در نمادی از آن خلقت خداوندی در پیچ و تاب و ضعف و قوت کلمات و حروف، در پی به ظهور رساندن اسماء جلال و جمال الهی در صفحه کاغذ است. ‏

‏‏هنر خطاطی، از نظر بیشتر محققان این فن، قابلیت پذیرترین شاخه های هنر اسلامی است. خوشنویسی هنر مادر است که بسیاری از هنرها را شامل می شود. از جهتی موسیقی کلمات است که طنین معنوی آن بر جان و دل می نشیند و از طرفی هنر معماری است که ترکیبات و کرسی های آن شامل دورها و قرینه ها و تعادل هایی است که چشم را می نوازد. از طرفی، شعر است و معنا و بار فرهنگی دارد و از طرفی نقاشی است؛ نقاشی ای شگرف و دل انگیز که هر تصویر آن دریچه ای است گشوده به سوی باغ جان که نقش آسمانی «صبغه الله و من احسن من الله صبغه» را بر لوح دلها ترسیم می کند.‏

‏‏خط، قبل از آن که صاحب جمال و اندامی دل ربا شود باید از عالم معنی سیراب گردد تا بتواند راه جلال پیش گیرد، پس در این زمان شایسته است که هنرمند از دنیای ذهن خود آن چه را احساس می نماید با شیفتگی و اعتقاد، تصویر و بیان کند زیرا اگر هنر را یکی از مهم ترین عوامل انتقال فرهنگ بدانیم به جرأت می توان گفت خط یکی از عالی ترین و شفاف ترین آثاری است که در قالب هنر برای آیندگان به جای می ماند.
‏‏(سماع قلم، استاد کابلی خوانساری)‏