« تجلّي جمال و جلال در ديوان حافظ»

« تجلّي جمال و جلال در ديوان حافظ»

  «تجلّي جمال و جلال درديوان حافظ شیرازی»

تجلّي گه  جمال  و گه جلال است                                رخ  و زلف آن معاني  را مثال است

صفات حق تعالي لطف  و قهر است                             رخ  و زلف بتان را زان دو بهر است

(شيخ محمودشبستري1382: 84)

دکتر رجب توحيديان استادیار و عضوهيات علمي دانشگاه آزاد اسلامي واحد سلماس

چكيده :

        ‌تجلي ذات مطلق هستي و پرتو تابش آن يگانه خورشيد عالم ذات ،در كسوت  اسما و صفات واعيان ثابته ،ياظهور وحدت در كثرت، موضوعي است كه  همانند انديشه وحدت وجودي،به تقليد از مكتب عرفاني محي الدين ابن عربي در آثار نويسندگان وشعراي عارف مسلك مطرح گرديده است . تجلّي ذاتي واقسام آن به صورت اسماء وصفات جمالي وجلالي ، دربرگ برگ صحيفه زرين وپرنقش ونگار ادب عرفاني خودنمايي كرده ودرآيينه ديوان رند سرمست ازجام تجلي صفات،يعني حافظ شيرازي دركسوت اندام هاي لطف آميز وقهرآميز معشوق ،ودرشكل وصورت ادبي(عارفانه-عاشقانه) وشخصيتهاي اساطيري ،تاريخي ، داستاني ،مذهبي و…متجلي شده است . نگارنده دراين نوشتار به تفحص دراين زمينه پرداخته است

مقدمه :

        از ديگر باورهاي بنيادين  عرفاني كه در شعر و غزل فارسي نيز بازتاب گسترده اي دارد« تجلّي » است . تجلي با وحدت وجود پيوندي تنگاتنگ دارد و روي ديگر سكه وحدت شهود است ، گوياي اين  است كه آنچه در جهان آفرينش نمودار است و به ديد ما مي آيد ، همه جلوه خدا و تجلي آفريدگار است و همين باور ، يكي از تفاوت هاي بنيادين جهان بيني عرفاني با ديگر جهان بيني هاي علمي و فلسفي است. در جهان بيني هاي علمي و فلسفي ، پيوند خدا و جهان بر پايه آفرينش ، خلقت و علّيّت استوار است ، يعني خداوند ، خالق ، آفرينش گر و علت شمرده مي شود و جهان و هستي هايي كه آن را انباشته اند ، مخلوق و معلول و آفريده او . اما در جهان بيني عرفاني كه پاي بر فرق علت ها مي گذارد ، اين پيوند بر پايه تجلي [وظهور] بنياد دارد ، و جهان نه مخلوق ومعلول خدا كه جلوه جمال و كمال و پرتو اسماء و صفات او شمرده مي شود آنچه را ديگران آفرينش و خلقت مي نامند ، عارفان تجلي مي گويند  و آنچه را ديگران مخلوق و آفريده مي شمرند ، عارفان جلوه و پرتو مي خوانند (راستگو1383: 88-87)

        ازديدعارف عاشق پديده هاي جهان بااين همه رنگ ونقشهاي گوناگون،همه يك فروغ رخ ساقي ازلند كه درجام جهان پرتوافكنده است وهركدام ازآنهانمايه ونشانه اي ازجمال وجلال وبه زبان اصطلاح ،همه مظهراسماوصفات اويند(همان:88)

حسن روي تو به يك جلوه كه در آينه كرد                             اين   همه    نقش   در   آيينه    اوهام  افتاد

اين همه عكس مي و نقش نگارين كه نمود                              يك فروغ رخ ساقي است كه در جام افتاد

(حافظ1374: 151)

اي جمله جهان دررخ جانبخش توپيدا                                            وي  روي  تو  در آينه  كون   هويدا

تا  شاهد  حسن  تو  در آيينه  نظر كرد                                            عكس رخ خود ديدبشدواله وشيدا…

رويت زپي جلوه گري آينه اي ساخت                                            آن   آينه  را   نام  نهاد  آدم  و  حوا

حسن رخ خودرا به همه روي دراو ديد                                            زان  روي شد  او  آينه جمله اسما…

(شمس مغربي1381: 64)

اي روي چو خورشيدت تابان زهمه اشيا                                      ز آيــيــنه هر ذرّه حســن رخ تـــوپيــــدا

ازپــرتو روي تــو پيــداست همــه عــالم                                      وز مهــر  جمــال تـو ذرّات جــهان شيدا

در آيـــنه رويت شــد جمـله جهان ظاهر                                      هم مظهرحسن تست گرصورت وگرمعنـا

از نور رخــت روشن گركعبه وگرمسجد                                       وز كفـــر خــم زلفــت پيداست كليساها

شد كون و مكان روشن ز انوار جمال تو                                       اي نور رخــت پيــدا از دنــيي و از عقبي

آزاده ز هـــر قيــدي مانند«اسيري» شـــو                                       تا حسن رخش بيني پيــدا ز همــه اشيــا

(اسيري لاهيجي1357: 20)

مراتب وجود؛حضرات خمس:ابن عربي پس ازبيان اين نكته كه فقط خداموجوداست وخارج ازاوهيچ موجودي وجود حقيقي ندارد(وحدت وجود)، بحث مراتب وجود[كثرت وتجلّي]رامطرح مي كند.اومعتقداست كه هستي مراتب گوناگون دارد،آنها رامي توان درپنج مرتبه كلي تقسيم بندي كرد:1-ذات2-واحديت3-ارواح4-مثال5-شهادت.به اين پنج مرتبه حضرات خمس وياتنزّلات خمس گفته مي شود.بنابه عقيده ابن عربي وجودهرمرتبه ازمرتبه اول يعني ازذات الهي صدور وظهوريافته است(فيضان وتجلي)درواقع تمام مراتب وجود انعكاس وتجلّي وجودحق است وهستي عبارت ازخدا وتجليات اودرمراتب مختلف وجوداست واگروجود،واحد وعبارت ازخدا وتجليات اوباشد درآن صورت به جاي آفرينش بهتراست ازظهور وصدورجهان سخن گفته شود.اماابن عربي كلمه آفرينش رافراوان به كاربرده است.ليكن آفرينش درانديشه ابن عربي عبارت است از شكل بيروني دادن به اعيان ثابته(صور علميّه اشيا) كه درعالم عقول هستند.(ابن عربي1384: 94-92).

وحدت-كثرت:ابن عربي وبه تبع وي عبدالرحمان جامي، براي اين كه نشان دهند واحد(حق) چگونه شكل كثير(خلق) مي گيرد مثالهاي متعددي همچون:1- تابش نوربرشيشه هاي رنگي وپيداشدن رنگهاي مختلف2-صورت درآينه(ظهورچهره ها درآينه)وصاحب صورت3-دريا وظهورات آن به صورت موج وحباب4-ظهورواحدبه صورت اعداد5-تشكيل سايه براثرنور6-ظهورالف درصورت حروف راذكرمي كنند.(عرفان جامي درمجموعه آثارش1383: 106-105).

تجلّي درلغت:در لغت به معني جلوه گري و آشكار شدن است ، و در اصطلاح صوفيه ، عبارت از جلوه  انوار حق بر دل صوفي(رجائي بخارايي1364: 117). تجلي تاثير انوار حق باشد به حكم اقبال بر دل مقبلان كه بدان شايسته آن شوند كه به دل مر حق را ببينند(هجويري غزنوي 1380: 504). مراد از تجلي انكشاف شمس حقيقت حق تعالي و تقدس از غيوم صفات بشري بغيبت آن (كاشاني 1381: 129).هدف از تجلي آشكار شدن ذات مطلق حق وكمالات اوپس ازتعين يافتن به تعينات(ذاتي،اسمائي،يا افعالي)براي خود او يا براي غير اوست به نحوي كه تباين،تجافي،حلول يا اتحاد لازم نيايد.تجلي روندي است كه طي آن ذات حق-كه درذات خودمطلقا ناشناختني است-خود رادرمقيدات وكثرات نمايان مي سازد وبدين لحاظ نظريه تجلي، مكمل نظريه وحدت وجود وعهده دارتوجيه كثرت مشهود پس ازاعتقاد به وحدت محض وجود است(رحيميان1383: 129).

اقسام تجلي ازديدگاه عرفا:تجلي كه به استنادحديث قدسي:« كُنْتُ كَنْزاً مخْفِياً،فاحببًتُ اَنْ اُعْرَفَ فَُخَلَقْتُ الخَلْقَ لِكَي اَُعْرُفَ »(من گنج پنهاني بودم دوست داشتم شناخته شوم وخلق راآفريدم تاشناخته گردم)(فروزانفر1376: 120).نقطه آغاز آفرينش ازديدگاه عرفاوموجب پيدايش عشق دركاينات ازنظرآنان گرديده است،درادب عرفاني به اقسام مختلفي تقسيم گرديده است :

        شيخ نجم الدين رازي دراين باره گويد : « و اما تجلي حضرت خداوندي بر دو نوع است :تجلي ذات،تجلي صفات،وتجلي ذات هم بردو نوع است :تجلي ربوبيت وتجلي الوهيت . واماتجلي صفات هم بردو نوع است:تجلي صفات جمال،وتجلي صفات جلال .وتجلي صفات جمال هم بر دو نوع است:صفات ذاتي، وصفات فعلي .وصفات جلال هم بردونوع است:صفات  جبروت،و صفات عظموت…»(رازي1373: 324-320). عزالدين محمود كاشاني در كتاب ارزشمند خود مصباح الهدايه مراتب  و اقسام تجلي را همانندموضوعات ديگرعرفاني،بهتر و ساده تراز شيخ نجم الدين بيان كرده ،مي گويد : « و تجلي بر سه قسم است : يكي تجلي ذات و علامتش اگر از بقاياي وجود سالك چيزي مانده بود فناي ذات و تلاشي صفات است در سطوات انوار آن و آن را « صعقه » خوانند . قسم دوم  از تجليات تجلي صفات است و علامت آن اگر ذات قديم به صفات جلال تجلي كند از عظمت و قدرت و كبريا و جبروت ، خشوع و خضوع بود و اگر به صفات جمال تجلي كند از رأفت و مرحمت و لطف  و كرامت ، سرور و انس بود . قسم سوم تجلي افعال است . و علامت آن قطع نظر از افعال خلق و اسقاط اضافت خير و شر و نفع و ضر بديشان و استواء مدح و ذم قبول و ردخلق .اول تجلي كه  بر سالك آيد در مقامات سلوك تجلي افعال بود ، و آنگاه تجلي صفات ، و بعد از آن تجلي  ذات .و تجلي افعال را « محاضره » و تجلي صفات را « مكاشفه » و تجلي ذات را « مشاهده » خوانند(كاشاني1381: 131-130).

تجلي و فيض : « عارفان همه پديده هاي پيدا و پنهان هستي را ، دادو دهش هاي گنج پنهان هستي يعني خداوند مي دانند  و بر اين پايه آنچه را  تجلي » مي نامند ، گاه « فيض » مي خوانند و آن را به دو گونه « اقدس » و « مقدس » بخش مي كنند … عارفان فيض و ريزش نخست را كه پيامد آن  پديداري پيكره هاي پندارين يعني اعيان ثابته بود« تجلي اول » و« فيض اقدس » يا ( تجلي ذاتي وعلمي ) گفته اند،و دومين را كه پيامدآن پديداري پديده هاي پيدا وپنهان جهان بود « تجلي دوم » و « فيض مقدس »يا (تجلي وجودي وشهودي ) ناميده اند… به ديگرسخن فيض يعني جوشش وريزش وداد ودهش هماره وبي گسست جلوه هاي جمال وجلال و نمودهاي حسن وكمال خداوند ؛جلوه ها و نمودهايي كه درچهره جهان و پديده هاي آن نمودار شده اند(راستگو1383: 100-99).

       تجلي اول يا فيض اقدس مقام احديت ؛ يعني تجلي خداوندي بر ذات خود واسماءوصفات و تجلي دوم يا فيض مقدس مقام واحديت يا تجلي بر اعيان ثابته و از حالت معقول و علمي به حالت محسوس و عيني در آوردن آن اعيان و وحدت را به كثرت رساندن با اعتقاد به وحدت شخصي وجود مي باشد.

حافظ وابن عربي:استاد دكترسيدابوطالب عابديني درموردعرفان حافظ واعتقادش به وحدت وجود وانديشه تجلي مي فرمايد:«حافظ درعرفان،چه درعرفان عملي وسير وسلوك وتهذيب نفس،چه درعرفان فلسفه آميز نظري،چه مكتب عاشقانه ايراني وچه مكتب ابن عربي مقامي ممتاز دارد:

عكس روي تو چودرآينه جام افتاد                                           عارف ازخنده مي در طمع خام افتاد

هردو عالم يك  فروغ روي اوست                                             گفتمت    پيدا   و   پنهان   نيز   هم

بنا به نظراستاد ميرعابديني،حافظ ازاصول ايهامي سخن ميگويدكه وحدت وجوديها ميگويند:همه هستيهابه يك هستي بي رنگ وبي شرط باز مي گردد.سبب ايجاد عالم عشق ومحبت  الهي است،چه اودوست مي داردكه دركمال وجلال آشكارگردد . هستي صرف وتجليات آن رابه درياوموجهاو روشني آفتاب وآينه وتصوير و… تمثيل كرده اند(ديوان شمس مغربي1381: 40-39).

صفات جمالي و جلالي :«اگرذات حق به صفت جلال برچيزي تجلي نمايد،اثرش كبرياوقهروهيبت است واثرتجلي حق با صفت جمالي،انس ومحبت ولطف ورحمت است وچون منشاءومرجع همه اسماءوصفات حق،ذات واحداست،وذاتش بالذات منشاءصفات جمالي وجلالي،لذاهرجاكه صفت جمال ظهوريابد،صفت جلال درباطن آن مستوراست واگربه صفت جلال تجلي نمايد،صفت جمال درباطن آن مستور است(يثربي1372: 249).شيخ محمودشبستري مصنف شارح گلشن رازعقيده داردكه:«تجلي وظهورذات حق به صورت جمالي وجلالي است،جمالي آنست كه مستلزم لطف ورحمت وقرب باشدوجلالي آنكه موجب قهروغضب وبعدباشدوبه حقيقت هرجمالي مستلزم جلاليست ودرپس پرده هرجلالي نيزجماليست زيراكه جلال احتجاب حق است به عزّت وكبريايي ازعباد تاهيچكس اورابه حقيقت وهويت چنانچه هست نشناسدكه«سبحانك ماعرفناك حقّ معرفتك»وجمال تجلي حقست به وجه وحقيقت خود ازبراي ذات خود.پس جمال مطلق راجلالي باشدوآن قهاريت حق است مرجميع اشياءرابه افناء درتجلي وجه مطلق واين مرتبه علو جمالست واين جمالرادنوي هست كه به آن باشياءنزديك ميگردد وآن دنوظهورجمال مطلق است به صورت جميع اشياءواين دنو جمال رانيز جلالي هست وآن احتجاب جمال مطلق است به تعينات اكوان.

تجلي  گه  جمال  وگه جلال است                                            رخ و زلف آن معاني را مثال است

صفات حق تعالي لطف وقهر است                                            رخ وزلف بتان را زآن دوبهراست.»

(لاهيجي 1381: 552-551)

       حافظ شيرازي بعنوان عارف وعاشق وحدت بين كه مدام سرمست ازجام تجلي صفات جمالي وجلالي بوده وتمامي جلوه هاي منعكس شده درجام آفرينش رايك فروغ رخ ساقي ازلي مي داند،تجلي صفاتي را درديوان خود از نوع جمالي وجلالي دانسته،معتقداست كه هرجاكه تجلي ازنوع جمال باشد،صفت جلال دردرون آن پنهان بوده وهرجا كه تجلي ازنوع جلال باشد، بازصفت جمال در باطن آن مستوراست وهرخوفي آبستن رجاءوهررجائي دربردارنده خوف است.چون حافظ نيز همانند ساير عارفان وحدت انديش،مرجع همه اسماء وصفات حق را،ذات حق دانسته وذات وتجلي ذاتي را عامل اصلي و به وجود آورنده تجليات ديگر ميداند. به نمونه هايي ازاين نوع تجلي درديوان او اشاره ميشود :

آنكه ناوك بردل من زير چشمي مي زند                           قوت جان حافظش در خنده زير لب است

(حافظ1374: 112)

باكه اين نكته توان گفت كه آن سنگين دل                          كشت  ما را و  دم  عيسي  مريم  با اوست

(1374: 124)

ياد باد آنكه چو چشمت به عتابم مي كشت                        معجز  عيسويت   در  لب   شكر خا  بود

(1374: 203)

عتاب  يار  پري  چهره  عاشقانه  بكش                             كه   يك كرشمه   تلافي صد  جفا بكند

(1374: 194)

حاشا كه من از جور و جفاي تو بنالم                                 بيداد   لطيفان  همه  لطفست   و كرامت

(1374: 140)

حافظ شكايت از غم هجران چه مي كني                                        در هجر وصل باشد و در ظلمت است نور

(1374: 253)

بوي شير از لب  همچون شكرش  مي آيد                           گرچه خون مي چكدازشيوه چشم سيهش

(1374: 248)

در خلاف آمد عادت بطلب كام كه من                                 كسب جمعيت از آن زلف پريشان كردم

(1374: 264)

        پادشاه ملك اناالحق، حسين بن منصور حلاج، عارف وعاشق دلسوخته ايراني درسده سوم وچهارم هجري كه ازشراب وحدت ويكرنگي سرمست گشته وبا نداي اناالحق خود كام جان مشتاقان راه جان راسيراب كرده است؛ دربطن هرجمالي جلالي ودردرون هرجلالي جمالي ديده،ميگويد:

چه راحتهاست پنهاني جراحتهاي جانان را                                  دريغا  تو نمي داني جفاها را  ز راحتها

اگرچه ناز معشوقي كِشد تيغ وكُشدعاشق                                   بهردم  ميكند لطفي به پنهاني  حمايتها

(ديوان حلاج1375: 16)

هم جراحت زو رسد هم راحت دلها ازاو                                    گاه دل راپاره سازد گاه دلدوزي كند

(ديوان حلاج1375: 82)

        حافظ به احتمال قريب به يقين تحت تاثيراشعاروعقايد عرفاني حلّاج وديگرشعراي عرفاني قبل از خود درمبحث تجلّي قرارگرفته است كه معتقدبه جمال نهفته در درون جلال است:

گرچه مي گفت كه زارت بكُشم مي ديدم                                   كه نهانش نظري بامن دل سوخته بود

(1374: 207)

زچشمش خاست بيماري و مستي                                                زلعلش گشت  پيداعين   هستي

زچشم اوست دلها مست ومخمور                                                زلعل اوست  جانها جمله مستور

ز چشم  او همه   دلها  جگر  خوار                                               لب  لعلش ، شفاي  جان   بيمار

به   چشمش گرچه  عالم  در نيايد                                               لبش  هر ساعتي  لطفي    نمايد

ز غمزه  مي دهد  هستي  به غارت                                                به بوسه مي كند بازش  عمارت

به  غمزه  چشم  او  دل  مي ربايد                                                به عشوه  لعل او جان  مي فزايد

(شبستري1382: 85)

آن غمزه بهرتاري خون دگري ريزد                                            لعل تو بهرعشوه احياي دگر دارد

(اسيري لاهيجي: 136)

چه خوش  نازيست   ناز   خوبرويان                                            ز ديده رانده را،  از ديده  جويان

به چشمي طيرگي كردن كه   برخيز                                           به  ديگرچشم  دل دادن كه مگريز

به صدجان ارزدآن ساعت كه جانان                                           نخواهم گويدوخواهدبه صد جان

(نظامي1374: 240)

        شاعرو عارف وحدت بين هم عصرحافظ؛يعني شاه نعمت الله ولي كرماني،كه ازطرفداران سرسخت مكتب ابن عربي درانديشه وحدت وجودي ومبحث تجلي است،همانند حافظ،دربطن هرجمالي جلالي ودرباطن هرجلالي جمالي مي بيند:

درد دردش نوش كن گرصاف درمان بايدت                        جان فداكن همچوماگروصل جانان بايدت

در سواد  كفر  زلفش  نور  ايمان   رو   نمود                         ظلمت  كفرش  بجو  گر نور ايمان بايدت

(شاه نعمت الله1385: 83)

        حضرت مولانا نيز در مثنوي درنقش عارف و عاشق وحدت بين ،معتقد به تجلي جمالي وجلالي بوده و توامان به لطف وقهر معشوق ازلي كه موجب پرورش روح اوست،عشق ورزيده ،مي گويد:

اي بدي كه توكني درخشم وجنگ                                    باطرب تر از سماع  و  بانگ  چنگ

اي   جفاي   تو  ز   دولت    خوبتر                                  و  انتقام    تو   ز    جان      محبوبتر

نار تو اين است،نورت  چون   بود                                      ماتم اين،تاخودكه سورت چون بود

از  حلاوتها   كه   دارد   جور   تو                                      و ز   لطافت   كس   نيابد   غور   تو

نالم  و  ترسم   كه   او   باور  كند                                      وز  كرم ،  آن   جور  را  كمتر  كند

عاشقم   بر قهر  و بر لطفش    بجد                                      بوالعجب    من  عاشق  اين هردوضد

(مولانا1384/1/70-1565)

دارم زهرجفايت چشم هزار احسان                                      دارم  ز هر عتابت  اميد  صد  عنايت

(عماد فقيه كرماني1348: 53)

گرچه مي خواهد كه ريزدچشم مستش خون دل                    زلفش ازروي كرم چندين حمايت مي كند

(نسيمي1382: 190)

چون جور پريرويان  مهراست  و  وفاداري                             خرم  دل آن  عاشق كز  يار جفا  بيند

(همان: 196)

كشت اونسيمي را زغم،كارش نه امروز است وبس                  كزلطف خودباعاشقان اين است دائم كاراو

(همان: 263)

لطف است و وفا جور وجفايت به حقيقت                             جنگ تو به عاشق همه از صلح نشانست

(اسيري لاهيجي1357: 60)

         خودحق تعالي مي فرمايد:« وَلَُكُمْ فِي الْقِصاصِ حُيوه يا اُولي الْألبابُ»(اي عاقلان،حكم قصاص براي حفظ حيات شماست).(سوره بقره:آيه179). پيامبر(ص) ميفرمايد :« حُفَّتُ الجَنََّهُ بالمكاره وحُفَّتِ النار بالشهوات»(بهشت به كارهاي سخت وناخوشايندپوشيده است وجهنّم به تمايلات وشهوات )(فروزانفر1376: 203). انعكاس قهرولطف(جلال و جمال) گاهي دربيانات اديبان ميان اندامهاي معشوق تقسيم ميگردد،به اين معنا كه عضوي راجلوه گاه مهرولطف،وعضوديگري راوسيله ابرازقهر مطرح مي كنند .چنانچه معمولاً چشم معشوق را مظهر قهر و درمقابل آن، لب را جلوه گاه لطف و مهرمي شمارند (يثربي1372: 253-252).

         حافظ به عنوان شاعري جمال پرست درملك غزل، با تلفيق ميان دو شيوه شعري در قرن هشتم، يعني شعر عارفانه مولوي و عاشقانه سعدي ، توانسته است، عاشقانه وعارفانه تراز ديگران در آينه ديوان خود، جلوه هاي جمالي و جلالي حق را در شكل عارفانه-عاشقانه آن، درمعرض نمايش بگذارد به گونه اي كه در ديوان او عضوي از اندامهاي معشوق مظهر و نمادتجلي جمالي الهي و عضوي ديگر مظهر جلال است . اين نوع تجلي قسمت اعظم ديوان حافظ را به خود اختصاص داده، ديوان او را آينه تمام نماي تجلي حق كرده است . به نمونه هايي از آن اشاره مي شود :

رخ يا روي :درادب عرفاني عبارت ازتجلي جمالي به صفت لطف ، مانند لطيف ورئوف و …»(سجادي1384: 269). رخ مظهرحسن خدايي وحسن وجمال الهي وعبارت ازجمعيت كمالات اسماءوصفات است كه لازمه ذات الهي است كه تسخير اشياءمتفرقه به اين جمعيت كرده شده ومظهر اين حسن وجمال، ذات با كمال آن حضرت است(لاهيجي1381: 585).  رخ معشوق ازلي در اشعار عرفاني موجب آرايش صحراي دل عارفان بوده و درهردمي نوربخش چشم بينايان راه عشق است وعرفاء براين باورند كه آنكه از رخسار ولب معشوق و نعمت وصالش برخوردارگردد،ديگربه جلوه هاي ظاهري  دنيوي بهايي قايل نيست.آنان رخ جانفزاي معشوق راجام جهان نمايي ميدانند كه ذات وصفات كبريايي درآن عيان است و درشعرحافظ مظهروحدت و تجلي جمالي الهي است درمقابل خط معشوق، كه مظهر كثرت وتجلي جلالي است. رخ معشوق موجب رسيدن به مراد است ودرنظر حافظ به عنوان آينه اي است كه نمايانگر لطف الهي است و باعث آراستگي جهان درنظر اوست :

رخ تو در نظرم آمد مراد خواهم يافت                          چرا كه  حال  نكو در  قفاي  فال   نكوست

(1374: 124)

مرا به كار جهان هرگز التفات نبود                               رخ  تو در نظر  من  چنين  خوشش آراست

(1374: 107)

روي تو مگر آينه لطف الهي است                                حقاكه چنين است و درين روي و ريا نيست

(1374: 129)

رخ اينجا مظهر لطف خدايي است                                           مراد ازخط جناب كبريايي است

اگر روي وخطش بيني توبي شك                                           بداني  كثرت از وحدت يكايك

(شبستري1382: 87)

آنكه بديد روي تو در نظرش چه سرد شد                             گنج كه  در زمين بود  ،  ماه كه  در سما  بود

(كليات شمس1376: 209)

بيا برچشم عاشق كن تجلّي  روي  زيبا را                              كه  جز وامق  نداند كس كمال حسن عذرا را

به صحراي دل عاشق بيا جلوه كنان بگذر                               به   روي   عالم آرايت  بيارا  روي صحرا  را

دماغ جان اهل دل به بوي خود معطر كن                                زروي خويش نوري بخش هردم چشم بينارا

( شمس مغربي1381: 64 )

هر كه  رخسار  تو بيند به گلستان  نرود                                  هركه  درد  تو كشد  از  پي  درمان  نرود

(نعمت الله ولي1385 :272)

اي  رخ  جان فزاي  تو جام جم  جهان  نما                             گشته عيان ز روي توذات وصفات كبريا

حسن خط جمال توهست چوعين ذات حق                             ذات حق ازجمال توگشت عيان و رونما

(نسيمي1382: 125)

لب:روان بخشي و جانفزايي كه به زبان شرع از آن به نفخ روح تعبيركنند(سجادي1384: 270). واشاره به نفس رحماني كه افاضه وجود ميكند براعيان(سجادي1350: 401).لب معشوق دراشعارعرفاني همانندحضرت عيسي مظهرصفت جان بخشي وحيات است.  وعرفاءبراين باورندكه اگركسي لعل روان بخش معشوق رادريابدازآب حيات بي نيازاست. لب درديوان حافظ ازجلوه هاي جمالي است كه به عنوان مفرحي موجب علاج ضعف دل سالك وقوت جان اوست ودم عيسي لطيفه اي وآب خضركنايتي از آن است :

علاج  ضعف دل ما به لب حوالت كن                                كه  اين  مفرح  ياقوت   در  خزانه  تست

(1374: 113)

لب چو آب حيات تو هست قوت جان                              وجود  خاكي  ما  را از اوست ذكر رواح

(1374: 145)

انفاس عيسي از لب لعلت لطيفه اي                                    آب    خضر ،  ز  نوش  لبانت  كنايتي

(1374: 334)

لب لعل توچون دارد به جان بخشي يدبيضا                                چوعيسي دعوت احيا به لعل روح پروركن

(نسيمي1382: 252)

خضر اگر لعل  روان  بخش  تو  را دريابد                                   بار  ديگر  به  لب  چشمه   حيوان  نرود

(نعمت الله ولي:1385: 273)

خال وخط:خال عبارت از نقطه وحدت حقيقي است درنظرعرفاءاشارت به نقطه وحدت است كه مبداء‌ومنتهاي كثرت است(همان: 183)خال محبوب مرتبه اطلاق وغيبت است كه آنجا علم وشعوروادراك ونعت وصفت را راه نيست(لاهيجي 1381: 594-593).در باور سالكان خال همچون ديگر مظاهر نمودار وحدت است يعني مبدا وانتهاي كثرت به وحدت مي انجامد.سياهي خال باظلمت وتاريكي شعور و درك سالك درمقام فنا في الله مناسبت دارد…واينكه ما خال را مركز رخ واصل وحدت مي دانيم اين است كه گستردگي وانبساط خال،دايره وجود را درصورت همه موجودات مصّور نموده ودرانسان كه جامع جميع صفات واسما الهي است،آن حقيقت به صورت قلب او ظاهر شده است كه قلب هم منبع حيات وكمال انساني است…(بيد آبادي1384: 140-139).درشعرحافظ وديگراشعار عرفاني از تجليات  جمالي است وبه عنوان دانه اي است كه عاشق و سالك راه را در  دام زلف وخط معشوق كه مظهر تجلي جلالي هستند گرفتار ساخته وگوياي آن است كه هرجمالي، جلالي درپي دارد :

به لطف خال وخط از عارفان ربودي دل                                   لطيفه هاي عجب  زير دام و دانه  تست

(1374: 113)

زلف او دام است و خالش دانه آن دام ومن                                         بر  اميد  دانه اي  افتاده ام  در  دام  دوست

(1374: 126)

به  دام  و دانه  عالم  كجا  فرود  آيد                                         دلي  كه گشت گرفتار زلف وخال حبيب

(شمس مغربي1381: 71)

ز زلف وخال بتان باش برحذر دايم                                           كه زلف وخال بتان دام ما ودانه ماست

(همان: 87)

اي زلف و خالت رهزنت صيّادمرغ جان ودل                               وه وه چه خوب آورده اي اين دانه وآن دام را

(نسيمي1382: 119)

ازخال نهي دانه و از زلف كشي  دام                                           مرغ  دل خلقي همه  افتاده  به دامت

(شاه نعمت الله1385: 72)

دام ودانه مي نهد صياد حسن از زلف وخال                                  تا نگيرد مرغ روحي مي كشد دامي به من

(همان: 412)

چاه زنخدان:لطف محبوب است اما قهرآميزكه سالك را از چاه جاوداني به چاه ظلماني مي اندازد(سجادي1350: 246).ودر شعر حافظ وشعراي عرفاني، مظهرتجلي جلالي است كه يوسف دل را در خود گرفتار مي سازد:

مبين به سيب زنخدان كه چاه در راه است                                          كجا  روي  اي  دل  بدين  شتاب  كجا

(1374: 98)

كشته چاه زنخدان توام كز هر طرف                                    صد هزارش گردن جان زير طوق غبغب است

(1374: 111)

در خم زلف تو آويخت دل از چاه زنخ                                  آه كز  چاه  برون  آمد  و  در  دام  افتاد

(1374: 151)

عمدا سرآن چاه زنخدانت بپوشيد                                               تا يوسف دل،بسته درآمد به چه افتاد

(عطار1370: 178)

دلم بردآن دلارامي كه درچاه زنخدانش                                      هزاران يوسف مصراست پيدا درگريبانش

(سنايي:907)

من يوسف دل خواهم چاه زنخت خواهم                                    هم مومن اين راهم، هم كافرحيراني

(مولانا1376: 977)

چشم يا نرگس:عبارت ازشهودحق مراعيان و استعدادات ايشان را كه صفت بصيري اوست، و از مطلق صفت ،از آن رو كه حد و حاجب ذات است ،به ابرو اشاره نمايند و اين هر دو از مقتضيات تجلي جلال است(سجادي1384: 270). درشعرحافظ واشعار عرفاني همراه با ابرو وغمزه از بهترين نمونه هايست كه بيانگر تجلي جلالي حق است : 

كس به دور نرگست طرفي نبست از عافيت                                             به كه نفروشند مستوري به مستان شما

(1374: 102)

ز  چشم  شوخ  تو  جان  كي  توان  برد                                                كه   دايم   با  كمان  اندر كمين  است

(1374: 122)

از چشم شوخش اي دل ايمان خود نگه دار                                كان جادوي كمانش بر عزم غارت آمد

(1374: 187)

چشمت به غمزه ما را خون خورد و مي پسندي                           جانا  روا  نباشد  خونريز  را   حمايت

(1374: 143)

به غمزه مردم چشمت چه فتنه كرد زپيش                                          كه جان زنده دلانش اسيرسوداشد

(نسيمي1382: 178)

زلف :در اصطلاحات صوفيه است كه زلف كنايت از ظلمت كفر است(سجادي 1350: 243).وهرچيزي كه آدمي را محجوب كند به نسبت حال او واورا از حق بازداردوظلمت  تيرگي برجان زورآوردويا مايه حجاب گردد(كي منش1366: 590). مراد از زلف كثرات وتفرقه وپريشاني عالم شهادت است(لاهيجي1381: 588).زلف در انديشه عرفاءنموداركثرت است ودرازي آن نشانه وفوربي پايان كثرات وتعيّات است.تازمانيكه رفع كثرت نشودحق نمودار نميشود.همانطور كه تا زمانيكه زلف كنارنرودصورت محبوب درجلوه نميآيد.هرپيچ وتابي كه درزلف معشوق است پيچشي در راه عاشق ايحاد مي كند.عاشقان وطالبان صادق راه عشق ازاين دام پرچين وشكن دراضطرابند.شرط ولازمه رسيدن به توحيدالهي وجمال كبريايي،كنار زدن زلف كثرت ازلقاي محبوب است.زيرا كثرت حجاب وحدت است.اگراين حجاب به كنارنرود،نشانه اي ازايمان وجودنخواهد داشت.(بيدآبادي1384: 138).  يكي ديگر از بهترين نمونه هايي است كه تجلي جلالي حق را در ديوان حافظ نشان داده و به مانند دامي وكمندي است كه عاشق را در خود گرفتار مي سازد:

به دام زلف تو دل مبتلاي خويشتن است                               بكش به غمزه كه اينش سزاي خويشتن است

(1374: 120)

مشو  حافظ    ز كيد   زلفش    ايمن                                  كه   دل  برد  و  كنون   در  بند   دين   است

(1374: 123)

در زلف چون كمندش اي دل مپيچ كانجا                                   سر ها  بريده  بيني  بي  جرم  و  بي  جنايت

(1374:143)

دل شد اندر پيچ وتاب حلقه گيسوش گم                                      پيچ وتاب حلقه گيسوي او بي انتهاست

(شمس مغربي1381: 93)

زلف اوگر  مي كند تاراج دلها حاكم است                                    هرچه اوخواهدكندبروي كسي رادست نيست

(همان: 82)

درهـــرخـــم گيسويت ديوانــه دلــي دربند                                هر مــوي تـو زنجيري درپـــاي دگر دارد

(اسيري لاهيجي: 136)

       حافظ هرچندزلف معشوق رامظهرتجلي جلالي دانسته وديگران را ازآن برحذرمي دارد،به جمال نهفته در باطن جلال  ايمان قلبي داشته ودرنقش رندو قلندر وارسته وصوفي ملامتي،كه درخلاف آمد عادت كام مي جويد،جمعيت وآرامش خاطر را اززلف پريشان ودرهم معشوق كسب مي كند:

درخلاف آمدعادت بطلب كام كه من                                           كسب جمعيت ازآن زلف پريشان كردم

(1374: 264)

بود  ز كفر و زاسلام  بي خبر آن  دل                                         كه زلف وروي تواش روز وشب قرين باشد

(شمس مغربي1381: 115)

كار جمعي شدپريشان درهواي زلف او                                        گرچه من جمعيت از زلف پريشان يافتم

(شاه نعمت الله1385: 16)

عمادالدين نسيمي شاعر وعارف اناالحق گوي اواخرقرن هشتم واوايل قرن نهم هجري كه سرمست ازباده وحدت واتحاد است،ميان جلوه هاي جمالي(رخسار) وجلالي(زلف)حق فرقي قائل نشده وحافظ سان درنظروحدتش،نوروظلمت يكي بيش نيست:

نور وظلمت رايكي بيند ز روي اتحاد                                            عارفي كو درخيال آن زلف ورخسارآورد

 (نسيمي1382: 170)

غمزه: غمزه حالتي است كه ازبرهم زدن وگشادن چشم محبوبان دردلربايي وعشوه گري واقع مي شود،برهم زدن چشم كنايه ازعدم التفات وگشادن چشم اشاره به مردمي ودلنوازي وآثار اين دو صفت است كه موجب خوف ورجا مي شوند  (همان: 569). وغمزه اشارت به استغنا وعدم التفات است كه ازلوازم چشم است به موجب مميت و ماحي وقهار وقابض ،هستي عالم رابغارت وتاراج نيستي مي دهد(همان: 570). يكي ديگر از اعضاي معشوق است كه با استعانت از چشم و ابرو، نقش تجلي جلالي حق را كه مظهرصفت قهرو خونريزي است درديوان حافظ ايفامي كند:                                                        

تيري كه زدي بر دلم از غمزه خطا رفت                                   تا باز چه انديشه كند راي صوابت

(1374: 104)

جمالت  معجز  حسن  است   ليكن                                       حديث غمزه ات سحر مبين است

(1374: 122)

چشمت به غمزه ما را خون خورد و مي پسندي                         جانا روا نباشد خونريز را حمايت

(1374: 143)

سحرهاي غمزه جادوي او بي انتهاست                                              عشوه هاي طره هندوي او بي انتهاست

(شمس مغربي1381: 93)

ناوك غمزه هردمم ميزند ازكمين كمان                                     زين دو بلا كجا  روم كشت مرا همين همان

گفتمش ازچه مي كشد غمزه خونيت مرا                                    گفت كه دردش اين بود عادت اوبدين بدان

(نسيمي1382: 243)

زآن غمزه بهرجايي صد فتنه وآشوبست                                      چشم تـــوبهــــركـــويي رسواي دگــر دارد

(اسيري لاهيجي: 136)

مژه:دراصطلاح صوفيان حجاب سالك است درولايت بكوتاهي دراعمال ودراصطلاح عشاق اشارت به سنان ونيزه و پيكان تيركه ازكرشمه وغمزه معشوق به هدف سينه عاشق ميرسد(سجادي1350: 430). مژه نمونه اي ديگر از تجليات جلالي حق در ديوان حافظ است كه موجب هلاكت وكشته شدن سالك و عاشق راه مي گردد ومظهرصفت كشندگي وخونريزي است :

مژه سياهت ار كرد به خون ما اشارت                                        ز فريب او بينديش و غلط مكن نگارا

(1374: 99)

مژگان  تو  تا  تيغ  جهانگير بر آورد                                            بس كشته دل زنده كه بريكديگر افتاد

(1374: 150)

دوش مي گفت به مژگان درازت بكُشم                                       يارب  از  خاطرش  انديشه  بيداد   ببر

(1374: 227)

       در ديوان حافظ،واژه هاوكلمات ديگري نيز به جلوه گري مي پردازند كه مظهر ونماد تجليات جمالي و جلالي حق در كسوت اسماء و صفات هستند . به نمونه هايي از اين نوع اشاره مي گردد:

صبا :« نفحات رحمانيه كه ازجهت مشرق روحانيت آيد وداعي كه باعث برخير باشد،صبا گويند(همان: 296).صبايانسيم سحري درشعرحافظ ازجلوه هاي جمالي است كه از مشرق سعادت وزيده ودربردانده پيام خوشي ازطرف جانان است كه موجب زدايش گردغم واندوه ازلوح دل حافظ است ودرنظرحافظ آنچنان جايگاهي پيدا كرده كه حافظ آنرا همانندانساني موردخطاب قرارمي دهد :

صبا به لطف بگو آن غزال رعنا را                                    كه سر به كوه و بيابان تو داده اي ما را

(1374: 98)

اي نسيم سحر آرامگه يار كجاست                                    منزل آن مه عاشق كش عيار كجاست

(1374: 106)

اي صبا نكهتي از خاك ره يار بيار                           ببر  اندوه  دل  و  مژده  دلدار  بيار

(1374: 226)

بهار يا عيد:مقام علم را گويند كه حجاب است و گاه مقام وجد و حال را گويند كه مقابل آن است  (همان: 106).در شعر حافظ  واشعارعارفانه –عاشقانه قرن هشتم ونهم هجري از جلوه هاي جمالي بوده و در بردارنده وجد و حال و موجب گشايش و انبساط خاطر و مظهر لطف و مهراست :

ساقيا آمدن عيد مبارك بادت                                                  وان مواعيد كه كردي مرواد از يادت

(1374: 105)

نوبهار است در آن كوش كه خوشدل باشي                                كه بسي گل بدمد باز و تو در گِل باشي

(1374: 346)

بهار و گل طرب انگيز گشت و توبه شكن                                              به شادي رخ گل بيخ غم ز دل بر كن

(1374: 305)

رسيد  مژده  كه  آمد  بهار  و سبزه  دميد                                         وظيفه گر برسد مصرفش گل است ونبيد

(1374: 221)

بهار آمد  بهار آمد  بهار سبزپوش  آمد                                            رهاكن فكرخام ايدل كه مي درخم به جوش آمد

(نسيمي1382: 183)

خزان :خزان در ادب عرفاني و در شعر حافظ نقطه مقابل بهار و شادابي است و عبارت از حالتي كه موجب گرفتگي روح و افسردگي دل شخص سالك شده و مظهر قهر و جلال است :

شكر ايزد كه ز تاراج خزان رخنه نيافت                                      بوستان سمن و سرو و گل و شمشادت

(1374: 105)

مرغ زيرك نزند در چمنش پرده سراي                                       هر  بهاري  كه  به  دنباله  خزاني   دارد

(1374: 160)

مي بياور كه ننازد به گل باغ جهان                                             هر كه غارت گري باد  خزاني دانست

(1374: 120)

شب:ازديگرجلوه هاي جلالي كه درديوان حافظ كه موجب وحشت دردل سالك درطي طريق بسوي حق بوده ومظهرصفت ظلمت است : 

شب تاريك و بيم موج و گردابي چنين هايل                           كجا  دانند  حال   ما  سبكباران   ساحلها

(1374: 97)

در اين شب سياهم گم گشت راه مقصود                                  از گوشه اي برون آي اي كوكب هدايت

(1374: 143)

بر اي    اي    آفتاب    صبح     اميد                          كه   در دست  شب  هجران  اسيرم

(1374: 272)

ظلمات:ازبهترين واژه هايي است درديوان حافظ كه نمادتجلي جلالي حق است وموجب ترس و وحشت دروجود سالك شده درچنين حالتي است كه حافظ استمداد ازخضرراه راكه مظهر هدايت وتجلي جماليست،به سالك راه پيشنهاد ميكند :

گذر بر ظلمات است خضر راهي كو                                             مباد كاتش محرومي آب ما ببرد

(1374: 162)

قطع اين مرحله بي همرهي خضر مكن                                          ظلمات است بترس ازخطر گمراهي

(1374: 367)

پيام (پيغام) :از جمله واژه هاي شادي آفرين ديوان حافظ و ديگراشعار عرفاني است كه نمودار صفت جمالي حق است كه توسط صبا از ناحيه معشوق براي حافظ آورده شده و مظهر صفت سرور وروح پروري است :

همه شب در اين اميدم كه نسيم صبحگاهي                                                  به  پيام  آشنايان  بنوازد  آشنا  را

(1374: 100)

مرحبا اي پيك مشتاقان بده پيغام دوست                                     تاكنم جان ازسررغبت فداي نام دوست

(1374: 125)

ازهرچه ميرود سخن دوست خوشتراست                                            پيغام  آشنا  نفس  روح  پرور  است

(كليات سعدي1374: 483)

آمدازميخانه پيغامم كه پير مي فروش                                                 باده صافي تر ازياقوت ناب آورده است

(نسيمي1382: 144)

دل زنده شوم چون برسدازتوپيامي                                                      يابيم  حيات  ابدي  ما ز پيامت

(شاه نعمت الله1385: 72)

ازل:صوفيان معتقدند كه ازل امتداد فيض است ازمطلق معني وظهورذات احديت درمجالي اسماءبروجهي كه مسبوق برماده وحدت نباشد.درتصوف ازل چيزي است كه مسبوق به عدم نباشد(كي منش1366: 118).ازل از جمله واژه هايي است كه نقش تجلي جمالي رادرشعرحافظ بنحواحسن ايفا كرده ازجمله برجسته ترين كلمات ديوان حافظ است كه نشان دهنده اعتقادواميد عميق حافظ به لطف وعنايت وجمال خداوند ازليست:

نااميدم مكن از سابقه لطف ازل                                                      تو پس پرده چه داني كه كه خوبست وكه زشت

(1374: 136)

درازل پرتو حسنت زتجلي دم زد                                              عشق پيدا شد وآتش به همه عالم زد

(1374: 176)

بود كه لطف ازل رهنمون شود حافظ                                     و گر نه  تا  به  ابد  شرمسار  خود  باشم

(1374: 275)

خرابات :«جمع خرابه،ويرانه ها،شرابخانه ،ميكده،مركزفسق وفساد،…..درتصوف جاي ومرتبه بي اعتنايي به رسوم وآداب وعادات،اين اصطلاح درشعرفارسي ازطرف قلندريه رسوخ كرده است خرابات مغان:مقام وصال واتصال كه واصلان بالله را از باده وحدت سرمست كند» (معين 1375: 1404).خرابات  درادب عرفاني،عبارت ازخراب شدن صفات بشريت وفاني شدن وجودجسماني وعادات حيواني وتخريب قوت غضبي وشهواني وعادات ورسوم وتبديل اخلاق مذمومه است(بوذري 1384: 161).خرابات ياكوي مغان وميخانه ازواژه هاي ديگري است كه در مكتب حافظ وديگرشعراي بعدازوي نقش بسزايي داشته ودرآنجا زنگار كثرت وتفرقه  ازچشم دل سالك زدوده شده وآراسته به سرمه وحدت مي گردد. خرابات همانند پير مغان از برساخته هاي ذهني حافظ است كه در صورت تجلي جمالي در بردارنده سعادت ابدي وخوشي وسر مستي براي حافظ است وجايگاه پيرمغان است وحافظ به هيچ روي ازآن روي برنتافته سالكان راه رابه رعايت ادب درآن گوشزد ميكند :

تا گنج غمت در دل ويرانه مقيم است                                      همواره   مرا كوي  خرابات  مقام   است

(1374: 118)

چرا ز كوي خرابات روي بر تابم                                                          كزين بهم به جهان هيچ رسم وراهي نيست

(1374: 134)

قدم منه به خرابات جز به شرط ادب                                       كه  سالكان  درش  محرمان  پادشهند

(1374: 202)

درخـــرابات عشــق  وقت  سحر                                                              راه  بردم از آن كه  بد  رهبر

در خــرابــات  پير عشقم   گفت                                                              اندرون آ، چه  ميكني بردر؟

در  خـــرابـــات  رفتم  و   ديدم                                                             مجلسي  با  هزار زينت  و فر

ساغـــري   بــود پر ز دردي  درد                                                             داد ساقي مرا و گفت  بخور

چون بخـــوردم ازآن يكي جامي                                                             زود  ساقي  مرا  گرفت به بر

ديده    بگشــادم    يكي    ديدم                                                             ساقي وخويش را بهم يكسر

گاه    شاهد   بدم  گهي  مشهود                                                             گاه  ساقي  بدم  گهي ساغر

من نيـــم هرچه هست جـمله هموست                                                              من  ندانم  جزاين  بيان دگر

شد    نسيمي  ز  خويشتن  فاني                                                               در  فـروغ  جمال   آن  دلبر

(نسيمي1382: 9-208)

دير مغان (كوي مغان):«دير :عبادتگاه راهبان ؛صومعه ؛دير مغان : عبادتگاه زرد شتيان ؛آتشكده «دير مغان » مانند پير مغان ازبر ساخته هاي ذهني حافظ است و واقعيت خارجي ندارد چه ديرمربوط به مسيحيت ومغان مربوط به دين زردشتي است ودرشعر فارسي بيشتر مفهوم «ميخانه» را مي رساند(انوري1383: 200). درادبيات عرفاني واشعارشعرايي ازجمله حافظ درمعني و مفهوم كاملاعرفاني كاربرد داشته وكنايت ازمجلس عرفا واولياست ودرنظرحافظ مظهرتجلي جمالي است بدان علت كه درآنجا به واسطه آبي كه توانگري وسعادت ابدي را در پي داردكام جانرا سيراب ساخته ملالت وافسردگي از دل سالك مي زدايند و دير مغان در شعر حافظ مظهر وحدت وجمع و نقطه مقابل صومعه و خانقاه كه مظهركثرت وتفرقه است :

دلم ز صومعه بگرفت و خرقه سالوس                                               كجاست دير مغان و شراب ناب كجا

(1374: 97)

اي گداي خانقه  بر جه كه دير مغان                                                  مي دهندآبي ودلهارا توانگر مي كنند

(1374: 201)

تسبيح و زنّار :تسبيح :سبحان الله گفتن و نيايش خداوند كردن  (همان: 216).و در ادبيات عرفاني و شعر حافظ از تجليات جمالي است كه  صفت انس وسرور را در پي داشته ،مظهر ايمان واقعي است .زنار :كمر بندي كه مسيحيان سرزمينهاي اسلامي بر كمر مي بسته اند تا از مسلمانان تشخيص داده شوند» (همان: 216). زنّاردر عرفان وبالاخص شعر حافظ نمودي از تجلي جلالي است وگاهي گوياي آن است كه منظورازتجلي جلالي جزاحسان ولطف چيزديگري نيست و نيزمظهركفرونفاق است :

سراسربخش جانان طريق لطف واحسان بود                                         اگر تسبيح مي فرموداگر زنار مي آورد

(1374: 173)

بر در ميخانه عشق اي ملك تسبيح گوي                                    كاندر آنجا طينت آدم مخمر مي كنند

(1374: 201)

حافظ اين خرقه كه داري تو بيني فردا                                       كه چه زنار ز زيرش به دغا بگشايند

(1374: 202)

        حافظ به عنوان عارف وعاشق وحدت بين،كه هيچ تضادي مابين تجليات جمالي وجلالي نمي بيند،معتقداست كه همانند قلندرخوش وقت،مي توان درحلقه زنارنيز به ذكرتسبيح ملك پرداخت:

وقت آن شيرين قلندرخوش كه دراطوارسير                                   ذكرتسبيح ملك درحلقه زنارداشت

(1374: 134)

چون بت  و زنّار  زلف  روي  اوست                                             بي بت  و  زنّار  نتوانم  نشست

(شمس مغربي1381: 86)

دويي نبودميان كفرودين درعالم وحدت                                       دل تسبيح از بگسستن زنّار مي ريزد

(صائب 1375 : 1484)

عتاب و جنگ : از واژه هاي ديگري است كه درديوان حافظ بكاررفته نقش تجلي جلالي راكه توام باخشونت وخونريزي از جانب معشوق بر عليه سالك وعاشق راه است ايفا ميكندنقشي كه ازناحيه اندامهاي قهرآميزمعشوق ديده ميشودونقطه مقابل صلح وآشتي است :

چو دست بر سر زلفش زنم به تاب رود                                               ور آشتي  طلبم   بر  سر عتاب  رود

(1374: 213)

عتاب يار پري چهره عاشقانه بكش                                                      كه يك كر شمه تلافي صدجفا بكند

(1374: 194)

شيوه چشمت فريب جنگ داشت                                                         ما  غلط  كرديم  و  صلح   انگاشتيم

(1374: 294)      

قضا :« در نزد حكما عبارت از علم حق است به آنچه مي آيد بر احسن نظام و عبارت از حكم الهي است ودر اعيان موجودات بر آن نحو كه هست از احوال جاريه از ازل تا ابد » (كي منش1366: 771). قضا در عرفان و انديشه حافظ يكي از تجليات جلالي حق است كه اغلب نمايان گر عظمت و هيبت و شكوه خداوندي است :

آنچه سعي است من اندر طلبت بنمايم                                  اين قدر هست كه تغيير فضا نتوان كرد

(1374: 165)

ديدي كه آن قهقه كبك خرامان حافظ                                    كه زسر پنجه شاهين قضا غافل بود

(1374: 205)

حجاب:در اصطلاح صوفيان انطباع صور كونيه است در قلب كه مانع قبول تجلي حق شود  و نيز اسباب پوشيدگي ميان صوفيان و تجليات حق و انسان ميگردد (سجادي1350: 166). در شعر حافظ واشعار عرفاني، از تجليات جلالي ومظهركثرت وتفرقه است. حافظ همانند عرفاي ديگر، وجود خودرا به عنوان مانع و حايلي در برابر جمال خداوندي و وصال او مي بيند :

حجاب راه تويي حافظ از ميان بر خيز                                  خوشا كسي كه  در اين  راه بي حجاب  رود

(1374: 213)

ميان عاشق و معشوق هيچ حايل نيست                                 تو خود حجاب خودي حافظ از ميان بر خيز

(1374: 235)

حجاب چهره جان مي شود غبارتنم                                      خوشا دمي كه ازآن چهره پرده برفكنم

(1374: 278)

مغربي آمد حجاب راه جان مغربي                                        درگذر ازوي چه شدآخرحجابي بيش نيست

(شمس مغربي1381: 75)

گفتم حجاب بردار تا بي حجاب بينم                                      گفتا تويي حجابم چون بي حجاب بيني

(شاه نعمت الله ولي1385: 481)

اسيري لاهيجي:

          توئي تست حجاب تواگر رفت توئي                                      يـــار بيني كه عيـــانست زپيدا ونهـــفت

(ديوان اشعار ورسايل1357: 81)

همـــو گـــويد:

   اي دل ارجويي وصال او زهستي نيست شو                                          در ميــــانه مائي مـــا چون حجاب ما بود

(همان: 108)

اگـــرحجـــاب تـــويي ازميـــانــه برخيزد                                           يقين كـــه ناظــــر نـور لقــا تواني بود

(همان: 138)

همّت:در لغت به معني خواستن و قصد كردن و در نزد صوفيان ، توجه قلب و قصد اوست به جميع قواي روحانيه به جانب حق براي حصول كمال خود و يا ديگري. (كي منش1366: 889).همت از جمله واژه هاي مهم و مكتب ساز حافظ است كه نقش تجلي جمالي را در ديوان او ايفا كرده است. حافظ بر اين عقيده است كه موجودي كه داراي همت خالصانه و عارفانه نباشد نمي تواند طالب حقيقت باشد .معتقد است كه صفاي همت پاكان هر گونه كدورت و تيرگي را از دل مي زدايد :

زهي همت كه حافظ راست ازدنيي وازعقبي                       نيايدهيچ درچشمش بجزخاك سركويت

(1374: 144)

همتم بدرقه راه كن اي طاير قدس                                  كه دراز است ره مقصد و من نوسفرم

(1374: 270)

كدورت از دل حافظ ببرد صحبت دوست                            صفاي همت پاكان و پاك دينان بين

(1374: 314)

كفر:كفر نزد صوفيان به معني ايمان حقيقي مي آيد و كفر ظلمت نزدشان عالم تفرقه را گويند و در اصطلاح عبدالرزاق كاشي كفر از مقتضيات اسماء‌‌‌ جلالي است (سجادي 1366: 393).مولانا دركتاب فيه مافيه گويد:«وحق را دوصفت است قهر ولطف،انبيا مظهرند هر دو را،مومنان مظهر لطف حقند وكافران مظهر قهرحقند.» (مولانا1384: 220).در شعر حافظ همراه با زلف مظهر تجلي جلالي است كه نمودار صفت ظلالت و گمراهي و نقطه مقابل ايمان حقيقي است :

كفر زلفش ره دين مي زد و آن سنگين دل                        در پي اش مشعلي از چهره برافروخته بود

(1374: 207)

ز كفر زلف تو هر حلقه اي و آشوبي                                 ز سحر چشم تو هر گوشه اي و بيماري

(1374: 338)

        شاعراسطوره پردازايراني؛يعني حافظ شيرازي درديوان خودكه نقطه اوج غزل عاشقانه – عارفانه است،شخصيت هاي ادبي(عاشقانه – عارفانه)،تاريخي،مذهبي اسطوره اي وافسانه اي راجاي داده كه هركدام به نوبه خودتجلي ذاتي خداوندي رادركسوت اسماءوصفات جمالي وجلالي درمعرض نمايش گذاشته اند .بازگوكردن همين شخصيت هاي همه جانبه ،حافظ را نه تنها درادبيات ايران زمين، بلكه درسطح جهاني مطرح كرده،باعث سرمشق والگو قرارگرفتنش درهمه موضوعات ادبي وبخصوص قالب غزل شده است . به نمونه هايي از اين نوع تجلي درديوان حافظ اشاره مي گردد:

ساقي:«ساقي درشعرحافظ[وشعراي هم عصر وي كه شعرشان دوجنبه اي؛يعني عارفانه-عاشقانه است]چندچهره دارد: 1- برابر بامغبچه باده فروش ياصنم باده فروش كه خدمتكارخوبروي خرابات است 2- برابربا معشوق كه درعين ياري به ساقيگري مي پردازديااز بركت ساقيگري به مقام ياري ميرسد 3- ساقي به معناي عرفاني برابربامعشوق ازليست»(خرمشاهي1375: 160).  ساقي،شراب داررا گويندوآنكه شراب دهد وكنايت ازفياض مطلق است وبطريق استعارت برمرشد كامل نيزاطلاق شدست (سجادي 1350: 252).ساقي ازشخصيت هاي ادبي(عاشقانه- عارفانه) تمامي اشعارعرفاني بخصوص اشعارقرن هشتم است كه باباده حيات بخش عشقش خضردل را ازظلمات تن ودنيا بسوي نورهدايت وجاودانگي رهنمون مي گردد.ساقي حافظ كسي است كه همواره لطف وعنايتش شامل حال اوشده ودرشعراوبهترين شخصيت ادبي است كه مظهرتجلي جمالي وحسن معشوق ازلي(خداوند)است كه باعث ازبين رفتن غم ايام شده وجمالش موجب گشادگي وانبساط خاطراست ومظهرصفت لطيفي وجميلي است  :

ساقيا   برخيز  و  در  ده  جام   را                                             خاك   بر   سر   كن   غم   ايام   را

(1374: 100)

ز دور باده  به جان راحتي رسان ساقي                               كه رنج خاطرم ازجوردورگردون است

(1374: 122)

اين همه عكس مي و نقش نگارين كه نمود                          يك فروغ رخ ساقي است كه درجام افتاد

(1374: 151)

چوبيگه آمدي باري درآمردانه اي ساقي                                بپيما   پنج  پيمانه   به   يك   پيمانه  اي ساقي

زجام باده عرشي حصارفرش ويران كن                                پس آنگه گنج باقي بين درين ويرانه اي ساقي

(كليات شمس1376: 939)

بيار ساقي ازآن مي كه هست آب حيات                                 بده به خضر دلم وارهانش ازظلمات

بيا  و  بر  دل  و   بر جان   مرده   ما  ريز                                ببين  سرايت  ارواح  راح  در اموات

(شمس مغربي1381: 81-80)

پير مغان: «در لغت به معني سپيد موي است وتركيب« پير سر » و« پيراسر» و« پيرانه سر» باين مناسبت است اما پيردراصطلاح صوفيان،به معني پيشوا ورهبري است كه سالك بي مددآن بحق واصل نميشود»(رجايي بخارايي 1364: 88-87).پير مغان،پيرحافظ ابرمردديوان او،ريشه درتاريخ،دين ومعتقدات ايران باستان دارد كه درطول تاريخ بحيات خود ادامه داده تااينكه درشعرحافظ جاودانه شده وشخصيت اسطوره اي يافته است »(شوقي نوبر1384: 212).« پير مغان اگر چه درادبيات فارسي سابقه دارد،ولي بااين اوصاف وابعادي كه درديوان حافظ مي يابيم،ازبرساخته هاي ذهني وهنري حافظ است كه بيهوده نبايددنبال ردپاي تاريخي اوبودو بامغان زردشتي مربوطش كرد؛بلكه بيشتر با ميفروشان زردشتي مربوط است .درابتدا پيرمغان همان شراب فروش بود ه بعددر اصطلاح صوفيه معناي ديگري هم پيدا كرده است چيزي كه مسلم است پير مغان مرشدحافظ است،پيراوست(ولي نه بمعناي رسمي وخانقاهي) وحافظ فقط درمقابل اوسرفرودميآورد(خرمشاهي 1375: 98-97).پير مغان همان مرشد وپيرطريقت و ديرمغان يا خرابات همان خانقاه است حافظ ازتركيب پيرميفروش وپيرطريقت،پير مغان را ميسازد واز تركيب خانقاه و ميخانه،خرابات يا دير مغان را.(همان: 105).پير مغان يا پيرخرابات ياپير طريقت باشخصيت اسطوره اي وعرفاني-ادبي خود،مظهرتجلي جمالي حق درديوان حافظ وديگراشعارعرفاني است وحافظ فقط گشايش وسعادت رادرآستان او ميبيند ولطف شيخ وزاهد رادر مقابل لطف او كه دائمي است، بي اساس ميداند ومعتقد است كه جام جهان بين پيرمغان مانندآينه اي است كه حسن معشوق ازلي درآن متجلي است :

از  آستان   پير  مغان ،   سر چرا كشيم                                              دولت  در آن  سرا و گشايش  در آن سر است

(1374: 115)

بنده پير خراباتم كه لطفش دائم است                                     ورنه لطف شيخ و زاهد گاه هست و گاه نيست

(1374: 130)                                                  

  پيرميخانه  سحر جام  جهان بينم داد                             و اندر آن   آينه   از  حسن  تو  كرد   آگاهم

(1374: 290)

رند يا رندي :رندبه كسراول مردم محيل،وزيرك وبي باك ومنكرولاابالي باشد وايشانرا ازين جهت رندخوانند كه منكراهل قيد وصلاحندوشخصي كه ظاهرخودرادرملامت دارد وباطنش سلامت باشد (خلف تبريزي 1342: 883).رنددرتاريخ بيهقي ودر تاريخ بخارا شخصيت منفي دارد وانوري وسعدي نيزرند را درمعني منفي بكار برده اند وسنايي وعطارنخستين شاعري هستند كه رندرا بعنوان شخصيتي محبوب مطرح كرده اند.ولي اين حافظ بودكه شخصيتي اسطوره اي ازاو ساخت واو راصاحب طريقه و مكتب خاص معرفي نمودوخود را رند وشعرخودرا رندانه خواند.(شوقي نوبر1384: 132-127). رند،درشعرحافظ باشخصيت اسطوره اي وادبي خود يكي ديگر از تجليات جمالي است .حافظ برخلاف ادوارگذشته- كه رندرا مظهري ازصفت جلالي وگمراهي مطرح كرده اند- او رابه مقام اولياءرسانيده ومظهر صفت جمالي وهدايت ميداندورازپنهان عشق را برخلاف زاهدريايي-كه مظهرصفت ضلالت وگمراهيست- از رند مست مي پرسد وعشق ورندي را مجموعه مرادخوانده وجايگاه رندان راديرمغان مي داند :

رندان تشنه لب را آبي نمي دهد كس                  گويا ولي شناسان رفتند از اين ولايت

(1374: 143)

رازدرون پرده زرندان مست پرس                        كاين حال نيست زاهد عالي مقام را

(1374: 100)

عشق و شباب و رندي مجموعه مراد است            چون جمع شدمعاني گوي بيان توان زد

(1374: 178)

قصرفردوس به پاداش عمل مي بخشند                   ما كه رنديم وگدا دير مغان ما را بس

(1374: 236)

خضر وآب حيات:«خضر در ادبيات فارسي سه تلفظ دارد؛‌‌‌‌‌‌‌يكي خٍضْر،دوم خَضِر،‌سوم ،خَضَر»  (خرمشاهي1375: 532).«خضر(ع) مظهر دانايي وخردمندي و راز داري و رهبري است ودر ادبيات عرفاني به عنوان خردمند ومشكل گشايي راهشناس ياد شده است »(رزمجو1368: 296).  «آب حيات يا آب خضريا آب حيوان درنظر عرفا كنايت از چشمه عشق ومحبت است كه هركه ازآن بچشد هرگزمعدوم وفاني نگرددودرنظرآنان كنايت از علم لدني ومعرفت حقيقي كه ويژه انبيا واولياء ست»(كي منش1366: 12-8). شاعران با استادي ومهارتي ويژه گاهي خضر راسبزه كنار لب محبوب خود مي دانندو آب دهان اورا آب حيات مي شمارندوگاهي پارا ازآن فراتر گذاشته ولب معشوق را خضر مي دانند ودهانش راچشمه حيوان مي شناسند بيشترشعرا و خوانندگان او راهمچون آيينه اي ميدانندكه نوآموزان تازه به طريقت نشسته،او رادربرابرخودقرارميدهندتاباديدن اين چهره روشندل هميشه جاويد،نقصها ومعايب وكم وكاستي هاي خود رابيابندوخود را به كمال برسانندوبراين باورند كه آن آيينه هميشه باآنها سخن مي گويدوراه درست وراست رابه آنها تفهيم مي كند.خضرنزد عرفا وصوفيه [ازجمله حافظ] ازاحترام بسيار برخورداراست واو رانمونه  ولي وپير طريقت مي شمارند.درديوان حافظ بارها به صفت دستگيري وارشاد اواشاره شده است نزد عرفا موسي(ع) مظهر عقل است وحضرت خضر مظهرعشق است»(مرادي1384: 150و144و141).  خضر دراصطلاحات عارفان وصوفيان كنايه ازحالت بسط[جمال] والياس كنايه ازحالت قبض[جلال]است. (ديوان شمس مغربي1381: 261).خضرباآب حيات خوددر ادبيات عرفاني وشعرحافظ،‌بعنوان شخصيتي مذهبي وعرفاني،از بهترين مضاميني است كه مورداستفاده قرار گرفته است و حافظ معشوق را خضر، ولب او را  به مانند آب حياتي دانسته است ،خضر وآب حيات در شعر حافظ نقش تجلي جمالي وحسني حق را ايفا مي كنند ،خضر، مظهرصفت هدايت ودستگيري وآب حيات، مظهرصفت علم لدني است :

لب چو آب حيات تو هست قوت جان                             وجود خاكي  ما  را ازوست ذكر رواح

(1374: 145)

آب تو خضر و دهان تو آب حيوان است                         قد تو سرو و ميان موي وبربه هيئت عاج

(1374: 145)

تو دستگير شو اي خضر پي خجسته كه من                      پياده  مي روم  و  همرهان   سوارانند

(1374: 199)

دريا و كوه در ره و من خسته و ضعيف                            اي خضر پي خجسته مدد كن به همتم

(1374: 261)

يوسف:مظهر عفت و  نفس كشي  و امانت داري و بردباري  و جوانمردي است ،  و چون زيبايي ظاهر و باطن را توأماً دارا بوده ،  در قلمرو ادب عرفاني فارسي ، از قلل رفيع جلال به شمار مي آيد(رزمجو1368: 292).يوسف به عنوان شخصيتي مذهبي ، در عرفان ايراني و بالاخص شعر حافظ ، پاكترين و مقدس ترين شخصيتي است كه تجلي جمالي حق را در آينه ديوان حافظ نشان داده در ديوان حافظ وشعرعرفاني، مظهر و نماد معشوق ازلي ، و نيز مظهر روح و عشق پاك است و حافظ او را به عنوان گنجي مي داند كه قابل تعويض با هيچ چيزي از كالاهاي ناقص اين جهاني نيست :

من از آن حسن روز افزون كه يوسف داشت دانستم                 كه عشق از پرده عصمت برون آرد زليخا را

(1374: 98)

يار مفروش به دنيا كه بسي سود نكرد                                   آنكه يوسف به زر ناسره بفروخته بود

(1374: 207)

هر آنكه كنج قناعت به گنج دنيا داد                                      فروخت يوسف مصري به كمترين ثمني

(1374: 361)

عيسي:مبشرآزادي وبهره ورزي انسان در سايه دين باوري است ودرادبيات عرفاني فارسي، مظهرمحبت وصفا وپارسايي بوده اوست كه با دم معجزه آساي خويش مردگان را زنده مي كند (همان: 303). عيسي يا مسيح درادبيات عرفاني وشعرحافظ، نمايانگر تجلي جمالي حق است و مظهرصفت جان بخشي و حيات است وحافظ پيرطريقت ومعشوق رابه حضرت عيسي مانند مي كند كه با دم مسيحايي و افسونگر خود  مردگان وادي سيرو سلوك را جان و روحي دوباره عطا مي كنند :

با كه اين نكته توان گفت كه آن سنگين دل                     كشت مار را و دم عيسي مريم با اوست

(1374: 124)

با ر غمي  كه  خاطر  ما خسته كرده بود                        عيسي دمي  خدا  بفرستاد  و  بر گرفت

(1374: 139)

انفاس   عيسي  از  لب  لعلت لطيفه اي                          آب   خضر  ،  ز  نوش   لبانت   كنايتي

(1374: 334)

طبيب راه نشين درد عشق نشناسد                                 برو به دست كن اي مرده دل مسيح دمي

(1374: 356)

دمش چون نفخه عيسي به عاشق روح مي بخشد                          تعالي الله،چه لطف است اين كه آن شيرين دهن دارد

(نسيمي1382: 166)

روح القدس يا روح امين:روح القدس:درمسيحيت يكي ازاقانيم سه گانه است:اب،ابن،روح القدس(جبرئيل)،در اسلام نيزروح القدس جبريئل دانسته شده،درادبيات عرفاني نفس والقاءخداوندي است(انوري1383: 231).روح ا لقدس، روح الامين يا جبرئيل در شعرحافظ وديگراشعارعرفاني مظهرتجلي حق بصورت جمال است كه از ناحيه حق تعالي،فيوضات رباني رابه آناني كه لياقت وشايستگي پذيرش آنرا دارند، عطا مي كند  ودر عرفان و شعر حافظ مظهر صفت فياضي است :

فيض روح القدوس ار بار مدد فرمايد                            ديگران هم بكنند آنچه مسيحا مي كرد

(1374: 171)

با چنين گنج كه شد حازن او روح امين                          به  گدايي  به  در  خانه  شاه  آمده ايم

(1374: 293)

چون دم روح القدس درجان بيمارمن است                        باوصال آن طبيب اين جان بيمارم خوش است

(نسيمي1382: 136)

به نطقت درحديث آور،وزآن جان بخش درعالم                 دم روح القدس دردم ،جهان راپر زشكركن

(همان: 252)

طاير قدسي:طاير قدس :پرنده عالم قدس ،پرنده ملكوت ،جبرئيل (همان: 275). طاير قدس يا قدسي ،درشعرحافظ ازتجليات جمالي حق است و درشعر حافظ استعاره ازمعشوق است و باز مظهر و جلوه گاه صفت فياضي و هدايت و حيات است :

همتم بدرقه راه كن اي طاير قدس                                  كه  دراز است  ره  مقصد  ومن نو سفرم

(1374: 270)

اگر آن طاير قدسي ز درم باز آيد                                    عمر  بگذشته   به   پيرانه   سرم   باز آيد

(1374: 219)

سروش يا هاتف:فرشته اي كه از غيب خبر مي دهد(همان: 206).  سروش يا هاتف از جمله واژه هاي قدسي وغيبي در ديوان حافظ است كه مظهر تجلي جمالي است و شخصيتي است كه براي حافظ نويد سعادت ابدي ولطف وعنايت ورحمت جاودانه خداوندي را داده حافظ را در برابر جور وجفاي روز گار صبر وثبات بخشنده او را به عيش وعشرت دعوت مي كند و مظهر صفات بشارت است :

ساقي بيا كه هاتف غيبم به مژده گفت                               با درد صبر كن كه دوا مي فرستمت

(1374: 141)

به گوش هوش نيوش از من وبه عشرت كوش                   كه اين سخن از هاتفم به گوش آمد

(1374: 188)

هاتف آن روز به من مژده اين دولت داد                            كه بدان جور وجفا صبر وثباتم دادند

(1374: 193)

هاتفي از گوشه ميخانه دوش                                          گفت   ببخشند   گنه   مي     بنوش

لطف الهي بكند كار خويش                                           مژده   رحمت    ، برساند    سروش

(1374: 244)

دل به دعاوصال اوخواسته بود هاتفي                                گفت نسيمي اين دعامژده كه مستجاب شد

(نسيمي1382: 180)

اهرمن يا ديو:اهرمن يا شيطان وابليس درعرفان نماد نفس است كه سالك حق رادرسلوك بسوي حق مانع مي شودوشخصيت افسانه اي كه درشعر حافظ نقطه مقابل هاتف وسروش وسليمان بوده ونمادجلوه جلالي ومظهر صفت گمراهي است:

زفكر تفرقه بازي تا شوي مجموع                                   به حكم آنكه چو شد اهرمن سروش آمد

(1374: 188)

در راه عشق و سوسه اهرمن بيسيست                              پيش آي وگوش دل به پيام سروش كن

(1374: 311)

سزد كز خاتم لطفش زنم لاف سليماني                              چو اسم اعظم باشد چه باك از اهرمن دارم

(1374: 269)

خاتم جم را بشارت ده به حسن خاتمت                                        كاسم اعظم كرد ازو كوتاه  دست اهرمن

(1374: 306)

قارون :مظهر دنيا پرستي ومال اندوزي است كه غلبه رذائل آزمندي وبخل وحسد ونا سپاسي او را در زمره انسانهاي گمراه فرو افتاده در حضيض جاي مي دهد  (رزمجو1368: 317). قارون از شخصيتهاي تاريخي ديوان حافظ مي باشدودر ديوان حافظ نماينده تجلي جلالي است ومظهر صفت قهاريت است :

گنج قارون كه فرو مي رود از قهر هنوز                               خوانده باشي كه هم از غيرت درويشان است

(1374: 120)

احوال گنج قارون كايام داد برباد                                                   در گوش   دل  فرو خوان  تا  زر  نهان ندارد

(1374: 161)

چو گل گر خورده اي داري خدا را صرف عشرت كن             كه  قارون  را غلطها  داد  سوداي  زر اندوزي

 (1374: 344)

 لنگري  از گنج  مادون بسته اي  بر پاي  جان                        تا  فرو تر مي روي  هر روز  با قارون خويش

(كليات شمس1376: 468)

قلندر:به درويش لاابالي شوريده احوال كه نسبت به پوشاك وآداب وطاعات بي قيد وبناي كاراوبرتخريب عادات باشد،اطلاق مي شود.قلندريه به فرقه اي ازصوفيه ملامتي گفته مي شده است كه برخلاف سايرملاميته كه مقيدبه كتمان اسراروعبادات بوده اند به ايندو موضوع اهميتي نميداده اند وازعبادات بيش از فرائض كاري انجام نمي داده وجزبه صفاي دل خود به هيچ چيزوهيچ كس نمي انديشيده اند(رجايي بخارايي1364: 551). در ادبيات عرفاني قلندر مظهرتجلي جمالي جلالي است ونيزپرتونورالهي است :

«جمال مظهر ذات قلندر                                               ز ذات حق تعالي شد مصور

صفات معنوي ذات قلندر                                                به نور حق تعالي شد  مصور

قلندر پرتو نور الهي است                                                قلندر پرتو انوار شاهي است

قلندر را مقام كبريايي است                                             قلندر در بحر آشنايي است»

(آيين قلندران1384: 309).

        قلندردرديوان حافظ وديگر شعراي عرفاني مانند رند، چهره اي مثبت وعرفاني داشته وتجليگاه جمال الهي است كه درمراحل سير وسلوك درحاليكه زناربسته، رندانه خدارانيايش ميكند ووجود به ظاهر بي ارزش وملامتي خودرا با هنر عشق زينت ميدهد :

وقت آن شيرين قلندر خوش كه در اطوار سير                                  ذكر  تسبيح  ملك  در  حلقه  زنار داشت

 (1374: 134)

قلندران حقيقت به نيم جو نخرند                                         قباي اطلس آن كس كه از هنر عاريست

(1374: 128)

چون مذهب قلندررندي وعاشقي است                                    ما  رندانه  طريق   قلندر  گرفته ايم

(آيين قلندران1384: 339 )

سامري :درادبيات عرفاني مظهر نفاق وفتنه انگيزي  اغواگري است كه در غياب موسي (ع) ششصدهزارمرد از قوم اورا به آوازگوساله زرين خود به گونه اي ميفريبد وگمراه مي كندكه ازخداي برميگردند وگوساله پرست مي شوند (رزمجو1368: 318).  سامري درشعرحافظ همراه باحضرت موسي ذكر شده است ومظهرتجلي جلالي است ودرنقطه مقابل آن حضرت موسي است كه مظهرتجلي جمالي است .سامري در شعرحافظ مظهرصفت گمراهي وضلالت وموسي نماد صفت هدايت است. سامري در شعر حافظ ،مظهر عقل جزئي ونفس و شيخ دروغين وموسي مظهرعقل كلي ،عشق و عارف واقعي است :

بانگ گاوي چه صدا باز دهد عشو مخر               سامري كيست كه دست از يد بيضا ببرد

(1374: 162)

اينهمه شعبده ها عقل كه مي كرد اينجا                سامري  پيش  عصا  و  يد بيضا مي كرد

(1374: 170)

طبيب:طبيب عشق يامعشوق يكي ديگر از واژه هاي ادبي بكار رفته در ديوان حافظ است كه جلوه اي ديگرازتجليات جمالي معشوق ازلي است كه درمداواي امراض روحي و رواني عاشق وسالك راه نقش اساسي را ايفا مي كند و مظهر صفت حيات است :

عاشق كه شد كه يار به حالش نظر نكرد               اي خواجه درد نيست وگرنه طبيب هست

(1374: 126)

طبيب عشق منم باده ده كه اين معجون                فراغت  آرد  و انديشه   خطا   ببرد

(1374: 162)

طبيب عشق مسيحا دمست ومشفق ليك                           چو درد در تو نبيند كرا دوا بكند

(1374: 194)

صحت پذير نيست دل خسته، اي طبيب                  درهرنفس اگرنكني سوي من گذار

(اسيري لاهيجي، ديوان:141)

نتيجه گيري :

         باتفكّر وتعمّق درادبيات غني وپر رمزورازعرفاني فارسي بخصوص ديوان غزليات خواجه حافظ شيرازي كه مبحث تجلي در آن به عنوان امهات معارف عرفاني،بازتاب گسترده و همه جانبه اي يافته است،اين نتيجه بر ما حاصل مي شودكه تجلي جلوه هاي جمالي درديوان حافظ بيشتر ازجلوه جلالي بوده وعلتش هم اين است كه حافظ بعنوان يك شاعرعاشق وعارف وارسته همواره تجليات جمالي حق رادرپيش چشم خود داشته و به لطف وعنايت معشوق ازلي بيشتر از قهرو عتاب اوايمان واعتقادراستين دارد.همين اعتقاد سبب شده است كه ديوانش تجليگاه جلوه هاي جمالي بوده ودر ميان اهل فن وادب وعرفان بعنوان يك عارف وعاشق جمال پرست تلقي شود . باتفحص در ديوان خواجه حافظ وديگراشعارعرفاني قبل وبعدازوي،مي توان چنين برداشت كرد كه هراختلاف وتضادي كه ميان پديده ها وجلوه هاي جمالي وجلالي مشاهده شود ازناحيه صورت وظاهربوده وتمامي مظاهر اين جهاني به مانند جامهايي هستند كه شراب وحدت ويكرنگي ازآنها پرتوافكن  است ودرچشم وحدت بين عاشق، ميان آنهاهيچگونه اختلاف و دوگانگي نبوده؛بلكه هركدام مظهراسمي وصفتي ازاسماءوصفات ذات حق تعالي است:

عاشق هم ازاسلام خراب است هم از كفر                    پروانـــه چــــراغ حـــــــرم  و ديـــــر نــــداند

(عرفي شيرازي:304)

منابع و مآخذ:

1. آلِ رسول،سوسن.1383.«عرفان جامي درمجموعه آثارش».چ اول.سازمان چاپ وانتشارات وزارت فرهنگ وارشاداسلامي

2.اسيري لاهيجي،شمس الدين محمد.1357«ديوان اشعارورسائل»باهتمام:برات زنجاني،مؤسسة مطالعات دانشگاه مك گيل شعبه تهران.

3. الهي قمشه اي ، محي الدين 1383.« ترجمه قرآن كريم» . چ يازدهم.تهران:گلي

4. انوري ، حسن .1383. «صداي سخن عشق ( گزيده غزليات حافظ )». چ نهم .تهران:سخن

5. اولوداغ،سليمان.1384.«ابن عربي».ترجمه داوود وفايي.چ اول.تهران:مركز

6. برومند سعيد ، جواد .1384. «آيين قلندران» . چ اول.كرمان:شهيدباهنركرمان

7. بوذري،حسين.پاييز1384.«جلوه هاي عرفان درديوان صائب»فصلنامه عرفان دانشگاه آزاد زنجان،سال دوم.ش دوم.

8.بيدآبادي،سوري.1384.«تكامل درآثار صوفيه»چ اول.تهران:ترفند.

9. حافظ. 1374 .«ديوان ». تصحيح:قزويني- غني.به اهتمام:عبدالكريم جربزه دار.چ پنجم.تهران:اساطير

10. حلّاج. منصور1375.«ديوان».پيشگفتاراز:ولي الله يوسفيه.چ نهم.تهران:سنائي

11. خرمشاهي ، بهاء الدين .1375 . «حافظ نامه» .ج اول. چ هفتم .تهران:علمي وفرهنگي 

12. خلف تبريزي،محمدحسين معروف به برهان1342«فرهنگ برهان قاطع».به اهتمام:محمدمعين.چ دوم.تهران:ابن سينا

13. رازي،نجم الدين،معروف به دايه.1373 .«مرصادالعباد».به اهتمام:محمدامين رياحي.چ پنجم.تهران:علمي وفرهنگي

14. راستگو ، سيدمحمد.1383 .«عرفان در غزل فارسي» . چ اول .تهران:علمي وفرهنگي

15. رجايي بخارائي ،احمد علي.1364 . «فرهنگ اشعار حافظ ». چاپ دوم .تهران:علمي وفرهنگي

16. رحيميان،سعيد.1383 .«مباني عرفان نظري». چ اول.تهران:سمت

17. رزمجو ، حسين.1368 .«انسان آرماني و كامل در ادبيات حماسي و عرفاني  فارسي» . چ اول . تهران:اميركبير

18. سجادي ، سيد جعفر. 1350.«فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبيرات عرفاني».بدون ش چاپ. تهران:طهوري

19. سجادي ، سيدضياءالدين .1384 .«مقدمه اي بر مباني عرفان و تصوف» . چ يازدهم .تهران:سمت

20. سنايي غزنوي.«ديوان».به تصحيح:محمد تقي مدرس رضوي.چ چهارم.تهران:كتابخانه سنايي

21. شاه نعمت الله ولي،سيدنورالدين1385 .«ديوان».به كوشش:بهمن خليفه بنارواني.چ دوم.تهران:طلايه

22. شبسشتري ، شيخ محمود. 1382 .«گلشن راز».به اهتمام: دكتركاظم دزفوليان. چ اول .تهران:طلايه

23. شمس مغربي.1381 .«ديوان».تحقيق وبررسي:دكتر سيد ابوطالب ميرعابديني.چ اول .تهران:اميركبير

24. شوقي نوبر،احمد.1384 .«حافظ عاشقي رندوبي سامان( وضع روزگار، انديشه وشعرحافظ)». چ اول.تبريز:شايسته

25. صائب تبريزي.1375 .«ديوان»(6جلدي).ج سوم.به كوشش: محمد قهرمان. چ سوم.تهران:علمي وفرهنگي

26. عرفي شيرازي.بدون تاريخ.«كليات اشعار».به كوشش:جواهري«وجدي».تهران:كتابخانه سنايي

27. عطارنيشابوري،فريدالدين1370 .«ديوان».به كوشش:سعيدنفيسي.چ پنجم.تهران:كتابخانه سنايي

28. عماد فقيه كرماني.1348 .«ديوان».به تصحيح:ركن الدين همايونفرخ،.چ اول.تهران

29. فروزانفر،بديع الزمان.1376.«احاديث وقصص مثنوي».ترجمه كامل وتنظيم مجدد:حسين داودي.چ اول.تهران:اميركبير

30. كاشاني،‌عزالدين محمود.1381.«مصباح الهدايةومفتاح الكفاية».باتصحيح ومقدمه وتعليقات:استاد همايي.چ ششم .تهران:هما

31.  كي منش ،عباس .1366 . «پرتو عرفان (شرح اصطلاحات عرفاني كليات شمس )» 2جلدي.چ اول .تهران:سعدي

32.  لاهيجي گيلاني،محمد.1381.«شرح گلشن راز(مفاتيح الاعجاز)».پيشگفتار:عليقلي محمودي بختياري.چ دوم.تهران:علم

33.  مرادي،قدرت الله.1384 .«خضر و موسي(ع)در فرهنگ اسلامي». چ دوم .تهران:اميركبير

34.  معين ،محمد .1375 .«فرهنگ فارسي ».چ نهم.تهران:اميركبير

35.  مولوي.1384 . «فيه مافيه».باتصحيحات وحواشي:بديع الزمان فروزانفر. چ دهم.تهران:اميركبير

36.  مولوي.1376 . «كليات ديوان شمس».با مقدمه وتصحيح:محمد عباسي.چ هشتم.تهران:طلوع

37.  مولوي.1384 .«مثنوي معنوي».ازنسخه نيكلسون.فرهنگ لغات واعراب از:عزيزالله كاسب. چ پنجم .تهران:گلي

38. نسيمي،عمادالدين.1382.«زندگي واشعار عمادالدين نسيمي».به كوشش يدالله جلالي پندري.چ دوم.تهران:ني

39. نظامي.1374.«كليات خمسه».مقدمه وشرح حال:پرفسورشبلي نعماني.حواشي وتعليقات:محمود علمي.چ سوم.تهران:جاويدان

40. هجويري غزنوي، ابوالحسن علي بن عثمان 1380«كشف المحجوب»بتصحيح:و- ژوكوفسكي.با مقدمه:قاسم انصاري.چ هفتم.تهران:طهوري

41.  يثربي،سيد يحيي.1372‌.«عرفان نظري(تحقيقي درسيرتكاملي واصول ومسائل تصوف)»چ اول.قم:دفترتبليغات اسلامي حوزه علميه