فروشنده فیلمی از برای: «اتفاقی برای زندگی» و«زندگی برای اتفاق» به قلم: عابدین پاپی(آرام)

ساعتی
بر دستانِ فکر زده ایم
که
در هر ثانیه ، دقیقه هایش سرما می خورند!

«پاپی»

یکی از ویژگی های کارآمدِ اصغر فرهادی درحوزه ی سینما که کارکردی اجتماعی–فرهنگی را درجامعه به تصویر می کشد فیلم فروشنده است. این فیلم اصولن و اصالتن ایرانی است زیرا که اغلبِ کاربست های فرهنگی و اعتراضی- انتقادی جامعه ی ایران را دراین چند دهه به نمایش و بایش می گذارد. فروشنده درژانر درام و به کارگردانیخودِ اصغر فرهادی تهیه و به دایره ی اکران آمده است . دراین فیلم دو بازیگر به نام شهاب حسینی و ترانه علیدوستی ایفای نقش می¬کنند که شهاب با نامِ (عماد) و علیدوستی با نام( رعنا) در این فیلم حضور دارند. فروشنده هفتمین فیلم بلند اصغر فرهادی محسوب می¬شود که ابتدا : « برسد به دست آهو» نام داشت اما دراواسطِ فیلم برداری نامش تغییر کرد و به عنوان فروشنده اکران شد. فیلمی که درمراسم اختتامیه ی جشنواره کن، توانست جایزه ی بهترین فیلم نامه را برای اصغر فرهادی به همراه داشته باشد و شهاب حسینی نیز به عنوانِ بازیگر اصلی این فیلم توانست برنده ی جایزه ی بهترین بازیگر مرد شود. فروشنده به عنوان نماینده ایران در اسکار 2017 به آکادمی اسکار معرفی شد و سرانجام موفق شد درتاریخ نهم اسفند ماه سال 1395جایزه ی بهترین فیلم غیر انگلیسی زبان را کسب نماید. این فیلم تحت ِتأثیرِ « مرگِ فروشنده» نوشته ی آرتور اشر میلر(arthurasher miler)نویسنده، نمایش نامه نویس و مقاله نویس آمریکایی است . مرگ فروشنده یا مرگ ِپیله ورشناخته ترین و مهم ترین نمایشنامه ی آرتور میلر می¬باشد که در سالِ 1949 منتشر شد و از روی این نمایشنامه فیلم های فراوانی ساخته شد که فروشنده نیز یکی از این فیلم ها محسوب می¬شود. مرگِ فروشنده اثرِ میلر فاجعه ی زندگی مردی است که به گفته ی نویسنده : « بر نیروهای زندگی ، نظارت و اختیاری ندارد، » به تعبیری تأملی است برزندگی انسان هایی که تنها هنگامی مطرح هستند که سودی می¬رسانند و سپس درخلأ رها می¬شوند.» خانه ی این مرد شبیه زندانی است که او درآن با تکیه بر خاطراتش تلاش دارد تا که ثابت کند که هنوز زنده است و وجود دارد. می¬توان گفت مرگ فروشنده تقریبن زندگی جامعه ای را بازگو می¬کند که زندگی آن ها برمعیارِ : «سود و زیان و « اپورتونیست و منفعت طلبی » درحرکت و جنب و جوش و بنا نهاده شده است . به هر روی، فروشنده یک درام اجتماعی است که ابعادِ مختلف جامعه را دردنیای امروز ایران( پست مدرن) به تصویر می¬کشد. درام واژه ای است که اشاره به شاخه ی دراماتیک ادبیات ، هنرِدراماتیک دارد. Dram نوشتاری است برای نشان دادنِ یک واقعه درصحنه ی نمایش . به دیگر بیان، درصحنه ی نمایش یک واقعه یا حادثه را به طور کامل نشان دادن که این صحنه بتواند دارای درون مایه هایی اجتماعی- فرهنگی یا عاشقانه و غیره باشد. درام نمایشنامه ای است کُمدی یا تراژدی که یک ماجرای احساسی و هیجانی- اجتماعی را توأم ِ با انتتقاد و اعتراض خلق می¬¬کند. به نظر می¬رسد که فیلم فروشنده یک درام اجتماعی – احساسی است . بدین خاطر که سهم اجتماع درقالبی عاطفی- احساسی دراین فیلم به خوبی دیده می¬شود. داستانِ فروشنده را می¬توان چنین تلخیص کرد که : « رعنا و عِماد زن و شوهری محسوب می¬شوند که درحالِ اجرای تئاتری براساسِ نمایشنامه ی :« مرگ فروشنده» آرتور میلر می¬باشند که البته این نوع نمایش نامه به مانند مرگ فروشنده تکنیکال و مقبول نیست . فیلم از این جا شروع می شود که به علت نشست زمین رعنا و عماد مجبور به ترک خانه ی خود می-شوند و به اصرار یکی از دوستانِ عماد به نام بابک این دو زوج به خانه ای اسباب کشی می-کنند که جلوتر یا پیش تر زنی بدکاره به نامِ :«آهو» درآن ساکن بوده است و فیلم در همین جا آغاز می-شود و اگر چه همه چیز به ظاهر خوب پیش می رود اما وقایع و اتفاقاتِ بعدی به بحرانی غیر قابل کنترل و هدایت ختم می¬شود. سبک فیلم رئالیسم و در قالب و بافتی احساسی – اجتماعی است . ِماد در نقش یک معلم ادبیات و هنرمند خودش را دراین فیلم نشان می¬دهد که رشته ی هنری آن تئاتر است اما این هنرمند توانایی و یارای مقابله و مبارزه با حوادث اجتماعی و رویدادهای غیر مترقبه و مترقبه خانوادگی را ندارد و تقریبن می¬توان گفت وقتی که زنِ عِماد به نام رعنا موردِ تجاوز یا دست درازی (جبری- اجباری) پیرمردِ فروشنده درآن خانه ی آلوده که قبلن افراد مختلفی به آن رفت و آمد داشته اند قرار می¬گیرد دراین جا عِماد دچار یک «دو پارِگی رفتاری» می¬شود و گرچه خودش را به ظاهر روشنفکر و شخصیّتی روشنگرایانه درنزدِ رعنا خانمش جلوه می¬دهد اما یک پاره ی دیگر او به دنبالِ انتقام از پیرمرد فروشنده است . فیلم از لحاظِ تکنیک و نوع فیلم برداری و تنظیم دیالوگ ها و شخصیت پردازی به نوبه ی خودقابلِ اعتنا و اعتبار است . تم یا درون مایه ی فیلم اعتراضی- انتقادی است که اشاره به جامعه ی معاصر ایران دارد که دچارِ چند پارِگی فرهنگی و حتا زبانی است و سنت و مؤلفه های سُنت دراین فیلم بر دنیای مدرن و شاخصه های آن چرخش و چربش بیشتری دارند زیرا که عماد با این که خودش را فردی مدرن و هنرمند می¬داند اما درمقابله و تقابلِ با حوادثِ زندگی و خانوادگی تاب و تحمل چنین وضعیتی را ندارد . این فیلم می¬خواهد جهانِ عصر روشنگری درایران را به نمایش بگذارد که دردوحالتِ تئوریک و پراگماتیسم به سر می¬برد و جنبه ی تئوریک و مقام حرف آن در واقع بیشتر از عملگرایی و مقامِ عملِ آن خود را چهره می¬کند. دراین فیلم دو مقامِ حرف و عمل درمقابلِ هم می¬ایستند چرا که وقتی عِماد رویداد ِبد خانوادگی خودش را تجربه و لمس می¬کند دچارِ دو نوع ذهنیّت می¬شود که یک سوی آن مذهب است و سوی دیگر آن دنیای روشنگری مدرن که دراین وسطِ تقریبن هر دو سو را بازی می¬کند. قدرت انتخاب عماد برای نوعی تصمیم گیری نهایی بسیار ضعیف است و شاید بتوان گفت رعنا که مستقیمن موردِ آسیب اجتماعی و روحی قرار گرفته به نحوی بهتراز ِماد ایفای نقش می¬کند به طوری که پایان بندی فیلم با اختیار و انتخاب عماد صورت نمی¬گیرد بلکه این رعناست که قهرمانانه دست به : « فرهنگ گذشت» می¬زند و عماد را وادار به تقبل و گذشت این اتفاق و حادثه می¬کند . فروشنده یک پارادایم اجتماعی درجامعه ی ایران به شمار می¬رود که می¬تواند به نوبه ی خود به عنوانِ یک » کهن الگو» خودش را برای تاریخ سینمای ایران به دایره ی بایش و فضای نمایش بگذارد. از این منظر خودِ واقعی وخودِ کاذب عماد دراین حادثه با هم به مبارزه و ستیز بر می خیزند و تقریبن خودِ واقعی عماد بر خودِ کاذب آن پیروز می-شود اما این خود واقعی به طورِ کامل پالنده نمی¬شود و ما دراین فیلم با فرهنگ بالندگی عماد به طور قاطع و کامل تصادم نداریم . فیلمی پارادکسیکال است که به دنبالِ آشتی دادنِ تضادهایی اجتماعی است اما این تضادها آنقدر زیاد و دامنه دار هستند که پی آمدی به نام تفاهم و صلح را به معنی واقعی دربر ندارند. فروشنده فیلمی درقالب طرح است که دربطنِ این طرح( پیرنگ) تصادف های بسیاری هم رُخ می دهد . ازنوعی تمرکز بهره مند است اما پراکندگی و بی نظمی نیز دراین فیلم مشهود و مبرهن است . فیلمی پست مدرن با مؤلفه های همین دنیاست که نمی¬توان این فیلم را درجهانِ مدرن مورد واکاوی و بررسی قرار داد . گمان می¬رود اغلبِ منتقدین سینما فیلم فروشنده را براساسِ مؤلفه های دنیای مدرن و در جهاتی برمحور و دردایره ی کاربست های تفکر آلفرد هیچکاک که اغلبِ فیلم های آن در ژانر تریلر( هیجان آور) نوشته شده اند بررسی و نقد می¬کنند که این فرآیند فکری کاملن فرآیندی مُغلط و غیر حرفه ای است . فروشنده فیلمی پست مدرن است که به دنبالِ آزادی و درجهاتی لیبرتی ( رهایی) درجامعه می باشد . او به دنبالِ جامعه ای کاملن آزاد توأم ِ با آزادگی است و می¬توان گفت اصغر فرهادی این فیلم را به جامعه ای تقدیم می¬کند که سال ها درقفس اند و راهی برای آزادی پیدا نکرده اند اما به نظرم: « پرنده را نمی¬توان در قفس زندانی کرد / چون/ دندان های قفس یک درمیان ریخته اند. » فروشنده همیشه روزنه ای را برای مخاطب دراین قفس بسته می¬گذارد تا که شاید جامعه به این روزنه درجهتِ رهایی بیندیشد. فروشنده فیلمی است که می¬خواهد بگوید: « من برای خودم / خودم برای جامعه و چامعه برای من.» و این یک قاعده ی صحیح و کارآمد است . انسان تا خودش را پیدا نکند و به فرهنگ خود پیدایی نرسد هرگز قادر به خدمتِ صادقانه به جامعه نیست. زمانی دیگری در متن قرار می¬گیرد که انسان خودش را پیدا کند و زمانی جامعه می¬تواند رشد و بالنده شود که بایستگی های فرهنگی و شایستگی های اجتماعی آن به بلوغ فکری و نبوغِ اندیشه درجهاتِ مختلف رسیده باشند . فروشنده فیلمی است که می¬خواهدبگوید: « هم زندگی برای اتفاق خلق شده و هم اتفاق برای زندگی آفریده شده است.» و این یک قاعده واصول کلی و هدف مند است . جامعه ی هدفِ فیلم فروشنده جامعه ای است که دچارِ تکانش و خوانش هایی نقد گون گردیده و این خوانش ها ی فقر به درختی تنومند تبدیل شده اند که به این سهولت قابلِ تغییر نیستند . اصغرِ فرهادی دراین فیلم می¬خواهد که بگوید: « هر چیزی ممکن است اتفاق بیفتد و هیچ چیزی غیر ممکن نیست.» و این حالت زمانی رُخ می¬دهد که جامعه دچارِ آسیب های اجتماعی و کاستی های روحی و روانی شده و توانِ رفع این آسیب ها و کاستی ها را ازخود سراغ ندارد. به نظر می¬رسد فیلم فروشنده نمادی از شاکله های فقر است که درجامعه ریشه دوانیده اند و هر روز این فقر خودش را دراشکال دیگری نیز به نمایش و تصویرمی¬کشد . تغییر چهره دادنِ فقر و تبدیل شدنِ آن به چهره هایی متفاوت تر با کارکردهایی مجزاتر که دربطنِ جامعه حضور دارند از دیگر مؤلفه های فیلم فروشنده محسوب می¬شوند. بدین حال می¬توان چنین پنداشت که فروشنده روی هم رفته ازآراء وعقابدِ مثبتی دربین مردم برخوردار است اما استقبالِ خصوص بیشتر از استقبالِ عموم بوده و هست و این فیلم به همین سهولت جایگاه اجتماعی و پایگاه مردمی خود را با توجه به بافتِ سنتی جامعه ی ایران و حتا درون مایه ی خودش که کاملن تکنیکال است را به دست نخواهد آورد و تقریبن نیازِ به نه یک زمان بلکه زمان ها و فرا زمانی دیگر را در شرایط و موقعیّتی مطلوب ترمی¬طلبد. فروشنده پایانی به رنگ آغاز و آغازی به رنگ پایان است ! می¬توان ابراز داشت که برای فروشنده چیزی به نام پایان وجود ندارد و تقریبن این فیلم پایانی باز دارد که مخاطب می¬تواند بعد ازفیلم به یافته ها و دریافته های متعدد و تازه تری هم از این فیلم دست یابد. به تأمل واداشتن مخاطب و غافلگیرکردن همین مخاطب درجهتِ رسیدن به مفاهیم و مصادیقی غیر از ذهنیّت و برداشت تماشاگر از مهم ترین شاخصه های فیلم فروشنده به شمار می¬روند که این فیلم را از سایر فیلم ها مجزا می-کند . تصور بر آن است که این فیلم روندی تکنیکال را طی می¬کند که درجهاتی از ویژگی های تیپیکال به دور است و می¬خواهد که تکرار معنا را درحوزه ی سینمای ایران به نوبه ی خود به فراموشی بسپارد و نوعی خلاقیّت و نوآوری را جایگزین آن نماید . فروشنده هم از محورِ جانشینی بهره گرفته و هم از مؤلفه های هم نشینی دنیای پست مدرن مُستفاد شده که این دو از خصیصه های فیلم های اصغر فرهادی است . از دیگر پیام های فیلم فروشنده می¬توان به این مفهوم توجه داشت که: « هرچیزی که حقیقی است واقعی است و هر چیزی که واقعی است حقیقی است.» آدم ها با حقایق ِ جامعه زندگی می¬کنند و دربطنِ این حقایق واقعیّاتی وجود دارد که این واقعیّات بیانگر همه ی اتفاقات زندگی هستند. عریان گویی و دست گذاشتن روی مباحثِ کلیدی و حساسِ جامعه از جمله ویژگی های فیلم فروشنده محسوب می¬شوند که شاید درسایر فیلم ها با چنین حالات و شمایلی از زندگی تصادم و مواجه نمی¬شویم. فیلم فروشنده یک پلی فونیک اجتماعی است . اجتماعی که از نوعی چند صدایی ها تشکیل شده و هر صدایی بازگو کننده ی مشکلاتی ازجامعه می¬باشد. فروشنده می¬خواهد بگوید که جامعه ی سُنت کاملن فرهنگ دگماتیسم را به جای فرهنگِ پراگماتیسم درجامعه رایج و متداول کرده و همین مهم خود عاملی است تا که جامعه با انومی های اجتماعی مواجه گردد که یکی از این انومی ها نیز می-تواند بحرانِ جنسی باشد به طوری که این بحرانِ جنسی دربافتار اجتماعی و ساختارِ فرهنگی جامعه ی بسته و حتا درسنین بالا نیز وجود دارد و هر لحظه این بحرانِ جنسی می¬تواند به یک تراژدی خطرناک و سهم گون مبدل شود.