هنجار گریزی معنایی در شعر بیدل دهلوی

هنجار گریزی معنایی، در شعر بیدل دهلوی

دکتر رجب توحیدیان[*]

استادیار و عضو هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سلماس

چکیده:

از جمله ی خصایص بارز سبکی شعرای نامی سبک هندی، که شعرشان را از اشعار سبک های دیگر متمایزتر جلوه می دهد، آشنایی زدایی و هنجار گریزی معنایی است. منظور از هنجار شکنی معنایی یا مخالف خوانی، در اشعار شعرای سبک هندی آن است که شعرای این سبک، به جهت دست یافتن به «معنی بیگانه» و به قول فرمالیست های روسی«بیگانه سازی و ویرانی سویه ی خود کار ادراک حسی»[1]و پروراندن معانی و مضامین بکر شعری و متفاوت از آن چه در عرف و هنجار ادبی است، در مورد معانی و مضامین کلیشه ای و رایج در ادب فارسی و شخصیت ها و عناصر مشهور داستانی و قرآنی و اسطوره ای نظیر: آب حیات، خضر، اسکندر، جام جم،  یوسف، ابراهیم، عیسی، سلیمان و… از زاویه ای غیر عرفی می نگرند و به خلاف آمدِ عادت در مورد آن به قضاوت می نشینند، یعنی به انتقاد و نگرش منفی نسبت به آن چیزی می پردازند که در عرف و هنجار و عادت دیرینه ی ادبی، به ستایش و نگرش مثبت پیرامون آن پدیده ی شعری پرداخته شده و یا به ستایش و نگرش مثبت نسبت به آن چیزی می پردازند که در عرف و هنجار ادبی، با انتقاد و نگرش منفی با آن برخورد شده است. این نوشتار به تفحص در این زمینه در شعر بیدل دهلوی، همراه با ذکر شواهدی از شعرای دیگر سبک هندی پرداخته است.

پیشینه ی تحقیق:

درباره ی سبک پر رمز و راز هندی و دیگر شاعران این سبک، کارهای تحقیقی بسیار جامع و ارزشمندی از سوی ادیبان و اهل فن، انجام شده است که هر کدام از آن تحقیقات به نوبه ی خود، روزنه ای جدید در جهت شناسایی زوایای پنهان سبک هندی و شاعران برجسته ی آن، بخصوص، صائب تبریزی و بیدل دهلوی پیش روی خواننده ی علاقه مند باز می کند، اما با وجود گستردگی و وسعت دامنه ی تحقیقات انجام شده در تمامی ابعاد سبک هندی، در زمینه ی هنجار گریزی و آشنایی زادیی معنایی(مخالف خوانی) و اقسام دیگر آن نظیر: هنجارگریزی واژگانی، نحوی، زمانی(باستان گرایی)، گویشی، نوشتاری و.. تا به حال در شعر بیدل، هیچ تحقیقی انجام نشده است. مقالات ارزشمندی در زمینه ی هنجارگریزی معنایی (مخالف خوانی)، تحت عناوین:« انحراف از نرم در شعر صائب تبریزی»و« هنجار شکنی در شعر صائب تبریزی» توسط دکتر محمد حکیم آذر نوشته شده است که در شناساندن زوایا و جنبه های مبهم سبک هندی و هنجار شکنی معنایی در شعر صائب مؤثر است. (حکیم آذر،1384: 65- 43)و (حکیم آذر1385: 55-39).

مقدمه:

بیدل دهلوی[2]، از چهره های شاخص سبک هندی در قرن دوازدهم هجری به شمار می آید. بیدل یگانه شاعری است که منعکس کننده ی اکثر اندیشه ها و عقاید و مضامین شعری مطرح شده در سبک هندی- چه شعرای ایرانی مقیم هند و چه شعرای بومی هند- است و به عبارت دیگر جامع جمیع تمامی شعرای این سبک به شمار می آید. بیدل، با تأسی از شعرای پیشرو سبک هندی، نظیر: کلیم و صائب، به جهت دست یافتن به معنی بیگانه و به اصطلاح فرمالیست های روسی« بیگانه سازی»، همچون دیگر شعرای سبک هندی، از طریق آشنایی زدایی و هنجار شکنی معنایی(مخالف خوانی)، یک عنصر و پدیده ی شعری را که بیشتر برگرفته از محیط اطراف و طبیعت پیرامون اوست، با کمک ذهن خلاق و فکر دقیق و اندیشه ی نکته سنج، موشکافانه و تیزبینانه، از جنبه ها و زوایای مختلف[3] مورد مطالعه قرار داده و درباره ی آن به داوری می نشیند، یعنی به نکوهش و نگرش منفی نسبت به آن چیزی می پردازد که در هنجار و عادت دیرینه ی ادبی، به ستایش و نگرش مثبت پیرامون آن چیز پرداخته شده و یا به ستایش و نگرش مثبت نسبت به آن چیزی می پردازد که در هنجار ادبی، با نگرش منفی با آن برخورد شده است.

آشنایی زدایی و هنجار گریزی و تاریخچه ی پیدایش آن:

آشنایی زدایی(De-familiarization) از جمله ی مفاهیم و اصطلاحات برساخته ی صورتگرایان روس است. ویکتور شکلوفسکی نخستین بار در سال 1917 در رساله اش«هنر همچون شگرد» این مفهوم را مطرح کرد و پس از او، یاکوبسن و تینیانوف از آن به عنوان«بیگانه سازی» یاد کردند.(احمدی،1391: 47). دکتر شفیعی کدکنی در خصوص تاریخچه ی پیدایش آشنایی زدایی، بر خلاف عقیده ی اکثریت- که صورتگرایان روس نظیر: ویکتور شکلوفسکی را اولین کسی می دانند که اصطلاح آشنایی زدایی و هنجار گریزی را مطرح کرده است- معتقد است که: « شبلی نعمانی(1914-1857) ادبیات شناس بزرگ هند، که یکی از بهترین تحلیل های شعر فارسی را از خود به یادگار نهاده است، قبل از صورتگرایان و فرمالیست های روس، متوجه این نکته شده بود و در بحثی تحت عنوان «اسلوب بدیع» از همین مسأله ی آشنایی زدایی و هنجارگریزی سخن می گوید. نعمانی معتقد است که اسلوب بدیع آن است که خیال(= ایماژ) یا مضمونی را در یک «پیرایه ی جدید و حیرت انگیز» بیان کنند و این همان وصف یا شاهکاری است که بسیاری از ارباب ادب آن را شعر نام نهاده اند و باید دانست که زبان فارسی، در این قسمت، از بین تمام السنه ی ممتاز است.»(شفیعی کدکنی،1391: 114-113، به نقل از شعرالعجم، ج چهارم: 186). به نظر شکلوفسکی هنر، ادراک حسی ما را دوباره سازمان می دهد و در این مسیر قاعده های آشنا و ساختارهای به ظاهر ماندگار و متعارف از حقیقت را دگرگون می کند. به عقیده ی وی، هنر عادت هایمان را تغییر می دهد و هر چیز آشنا را به چشم ما بیگانه می کند. هنر میان ما و تمام چیزهایی که به آنها خو گرفته ایم، فاصله می اندازد؛ اشیاء را چنانکه «برای خود وجود دارند» به ما می نمایاند و همه چیز را از حاکمیت سویه ی خودکار که زاده ی ادراک حسی ماست می رهاند.(احمدی،1391: 47). به عقیده ی شکلوفسکی، بخش عظیمی از زندگی ما بر پایه ی عادت است؛ یعنی عادت به موجودات اشیا و محیط اطرافمان ما را وادار می کند که آن ها را نبینیم، چون به آن ها خو گرفته ایم و این باعث مختل شدن درک حسّی ما از زندگی می شود.(شیری،1380: 9). آشنایی زدایی، یعنی بیان متفاوتی از آنچه تا به حال بوده است؛ خیلی چیزها به سبب عادت، در نظر ما معمولی شده اند و شاعر به سبب توانایی در بر هم زدن عادتها، آن را به شکلی جلوه می دهد که برای مخاطب تازگی دارد. پدیده های مختلفی که در برابر ما قرار دارند، بعد از مدتی عادی می شوند و ادراک ما از آنها نیز دچار عادت می شود، به گونه ای که آنها را به خوبی درک نمی کنیم. بنابراین برای درک بهتر آنها باید در پدیده ها عادت زدایی و آشنایی زدایی کرد.(روحانی و عنایتی قادیکلایی،1388: 64). عطار قبل از صورتگرایان روس، به مسأله ی عادت زدایی، پرداخته است. در منظومه ی مصیبت نامه در خصوص زدودن عادت از چهره ی حقیقت می گوید:

تویقیــــن مـــی دان کـــه انـــــدر راه او                       نیست «عــــادت» لایــــــق درگـــاه او

 هـــــر چــــه از«عــادت» رود در روزگار                        نیست آن را بــــا «حقیقـــــت» هیچ کار

(عطار،1383: 122).

حافظ در خصوص آشنایی زدایی و عادت زدایی گوید:

     در خلاف آمــدِ عــــادت بطلب کام که من                       کسب جمعیـــت از آن زلف پریشان کردم

(دیوان، 1374: 264)

صائب، در این خصوص می گوید:

      مـــــی خوردن مـــدام مــرا بی دماغ کرد                       عــــــادت به هـر دوا که کنی بی اثر شود

(دیوان،1375،ج4 : 2050)

آشنایی زدایی و تمثیل:

صورتگرایان روس برای بیان آشنایی زدایی، از تمثیل« ساحل نشینان و امواج» مدد می گیرند. شکلوفسکی معتقد است که شهرهای ساحل دریا صدای امواج را نمی شنوند، چون به آن معتاد شده اند، اما کسی که برای اولین بار وارد چنین شهرهایی می شود تا مدتها این صدای امواج را می شنود، زیرا هنوز برای او امری معتاد نشده است.( احمدی،1391: 48). دکتر شفیعی کدکنی برای تفهیم بهتر مسأله ی آشنایی زدایی، از مثال« شکستن و تَرَک برداشتن شیشه» استفاده می کند. به علت جذاب بودن تمثیل دکتر شفیعی، کلّ تمثیل وی آورده می شود. شفیعی می نویسد:« اگر قلوه سنگی را با نیروی تمام به طرف شیشه ی پنجره پرتاب کنیم، حادثه ای که از این کار حاصل می شود، این است که تمام یا بخش اعظم اجزای شیشه به روی زمین خواهد ریخت. در این موقع ما فعل«شکستن» را به کار می بریم. حال اگر یک سکّه ی پنجاه ریالی را به سوی پنجره پرتاب کنیم، نوع حادثه به گونه ای دیگر خواهد بود. اینجا ما از فعل« تَرَک برداشتن» استفاده می کنیم…شکستن حادثه ی مهم تری است نسبت به ترک برداشتن. پس، ترک برداشتن واقعه ی کم اهمیت تری است. حالا از چشم انداز دیگری به همین دو کاربرد« شکستن» و «ترک برداشتن» می نگریم. اگر بگوییم: وقتی خبر فوت پدر شما را شنیدم« دل شکسته» شدم یا وقتی آن حرف را به من زدید«دلم شکست» میزان تأثر شما بیشتر بوده است یا وقتی که در همین دو جمله جای کلمه ها را عوض کنیم و بگوییم: وقتی خبر فوت پدر شما را شنیدم «قلبم تَرَک برداشت» یا وقتی شما آن حرف را به من زدید «قلبم تَرَک برداشت»، میزان تأثر عاطفی شما، در برابر یک واقعه، در کدام«فعل» بیشتر جلوه می کند؟ بی گمان همه خواهیم گفت: در «قلبم ترک برداشت»، میزان اندوه و غم گوینده بسی بیشتر است، در صورتی که معنای قاموسیِ شکستن بسی نیرومندتر از ترک برداشتن است. چرا ما وقتی می گوییم« قلبم ترک برداشت» تأثر بیشتری را نشان می دهیم تا وقتی بگوییم« دل شکسته شدم»؟ چون بر طبق نظریه ی صورتگرایان روس، ما با تعبیر« دل شکسته شدن» اُنس و عادت داریم و از بس در زبان روز مرّه تکرار می شود، ما به آن مُعتاد شده ایم، توجه ما را به خود جلب نمی کند، اما تعبیر«ترک برداشتن قلب» چون بیان نا آشنایی است، بیشتر در ما اثر می گذارد، با اینکه مفهوم قاموسی «شکستن» بسی نیرومند تر از «ترک برداشتن » است.(شفیعی، 1391: 94-92)

از معنی بیگانه تا آشنایی زدایی:

یکی از اصطلاحات رایج در دیوان های شاعران سبک هندی، «معنی بیگانه» است؛ تعبیری که شاعران این سبک برای نشان دادن توان شاعری خویش بارها از آن استفاده کرده، شعر خود را به دلیل واجد بودن آن ستوده اند و بالطبع در مقابل نیز، شعر کسانی را که فاقد معنی بیگانه بوده، شعری فاقد زیبایی و بی بهره از«آنِ» شعری به شمار آورده اند. با این همه معنای دقیق و روشنی از این تعبیر، از سوی شاعران این سبک، ارائه نشده است. معنی رنگین، معنی برجسته، معنی پیچیده، معنی نازک، معنی روشن، معنی دورگرد و غیره، همه تعابیری است برای معنی بیگانه و تقریباً هم معنا با آن. »( غنی پور ملکشاه،1387: 51). دکتر محمدی درباره ی «معنی بیگانه» می نویسد: «فرهنگ نویسان، تعریف جامع و مانعی از« معنی بیگانه» به دست نداده اند. در غیاث اللغات ذیل معنی بیگانه می نویسد: « معنی بهتر و لطیف و عمده که پیش از وی کسی نبسته باشد.» آنچه از این تعریف مستفاد می شود، این است که« معنی بیگانه» معادل« معنی تازه و بکر و بدیع » است. معنی بیگانه در واقع یافتن نوعی رابطه ی جدید از طریق هنجار شکنی و آشنایی زدایی بین اشیاء و مظاهر این جهان است. یافتن این رابطه ی جدید نیاز به نگاهی جدید و تازه هم دارد. به طور کلی این « معنی بیگانه» از دو راه به دست می آید: 1- طرح مطالبی که پیش از آن در شعر نبوده(دشوار گویی و مشکل پسندی) 2- بازسازی مضامین قدیمی(فعّال کردن هنر سازه ها)

         درباره ی مورد اول باید گفت که شاعران دوره های پیش، همانطور که نسبت به بعضی الفاظ بی اعتنا بودند؛ نسبت به بعضی معانی هم بی توجهی نشان می دادند. زیرا آن معانی را لایق مطرح شدن در ادبیات متعالی نمی دانستند. به طور مثال، پاره شدن کفش و بخیه نما شدن آن از مسائلی بود که هر چند شاعران سبک عراقی و خراسانی هم با آن روبرو بودند و در طی زندگی خود به آن بر می خوردند؛ اما پیوسته از مطرح کردن آن در شعر خود طفره می رفتند. زیرا، این مضمون را قابل مقایسه با مضمون هایی از قبیل« بلندی قامت یار» و « درازی شب هجران» و … نمی دانستند. بنابراین، یکی از شگردهای ایجاد معانی بیگانه، استفاده از تمامی مضامین شعری موجود است. صائب گوید:

تنگ می سازد بیــابان را به رهرو کفش تنگ             تنگــــدستی از جهــــان بیـزار می سازد مرا

(دیوان، 1375ج1: 65)

        دومین مسأله اصلی در ایجاد معنی بیگانه، بازسازی مضمون های قدیمی است. اصولاً می دانیم که در طول تاریخ حیات شعر فارسی، مضامین آن ثابت بوده اند و این الفاظ هستند که پیوسته تغییر می کنند. همین نظر دقیقاً در تئوری های فرمالیست های روسی نیز مورد بحث واقع شده است. شکلوفسکی در مقاله ی پراهمیت خود« هنر همچون شگرد» در این باره می نویسد: «هر چه بیشتر با دورانی آشنا می شویم؛ اطمینان بیشتری می یابیم که انگاره ها و تصاویری که شاعری به کار برده است( و به گمان ما ابداع خود شاعر بودند) تقریباً بی هیچ دگرگونی از اشعار شاعر دیگری وام گرفته شده اند. نوآوری شاعران نه در تصاویری که ترسیم می کنند؛ بلکه در زبانی که به کار می گیرند یافتنی است. اشعار شاعران براساس شیوه ی بیان، شگردهای کلامی و کاربرد ویژه ی زبان از یکدیگر متمایز می شوند. دگرگونی تصویرگری درتکامل شعر بی اهمیت است نکته ی مهم درشعر، دگرگونی در کاربرد زبان است.»(محمدی،1374: 238-235). « در شعر، بازسازی مضمون های قدیمی معمولاً با تغییر صورت آن انجام می گیرد. یکی از مضمون های مطرح در شعر ما، این است که« رحمت خداوند پایان ناپذیر است و اگر کسی را به ظاهر از نعمتی محروم کند، به گونه ای دیگر، نعمت های دیگری به او خواهد بخشید» قبل از صائب، سعدی [ و مسعود سعد سلمان[4]] به این مطلب اشاره کرده اند.» (همان :241-240) صائب با شگرد های خود، آن را دوباره این گونه باز سازی کرده است:

    ده در شود گشــــاده، شود بسته چــون دری                  انگشت، ترجـمـــــان زبـــــان است لال را

(دیوان، ج1: 347)

صائب در جای دیگر با تأسی از سعدی[5] گوید:

    در برومنــــدی مکــن با خاکساران سرکشی                  کز هجـوم میـــــوه گردد شاخ مایل بر زمین

(دیوان،ج6: 3000)

        « …آشنایی زدایی، در نظر صورتگرایان روس، هر نوع نوآوری در قلمرو ساخت و صورت ها است و هر پدیده ی کهنه ای را در صورتی نو در آوردن؛ یعنی«هنرسازه» را از نو زنده و فعّال کردن. مثلاً یک تشبیه را که به علت تکرار، دستمالی شده و نمی تواند فعّال باشد، از طریقی فعّال کردن است.»(شفیعی کدکنی،1391: 96).

       وقتی با هر متن هنری و خلّاق روبه رو می شوید، از رباعیات خیام تا دیوان حافظ و سعدی و تمام آثار برجسته ی ادبیات بشری، خواهید دید که آن هنرمند، حرفی را که دیگران، حتی عامه ی مردم، به کرّات از آن سخن گفته اند و از فرط تکرار خسته کننده شده است، به گونه ای صورت نو بخشیده که ما با لذّت از آن استقبال می کنیم.(همان: 98). در دوره ی سبک هندی، شاعران، فعّال کردن «هنرسازه» ها را «معنی بیگانه» می خوانده اند و در جوهر اندیشه ی ایشان هم چیزی از نوع آشنایی زدایی وجود داشته است که به صورت« معنی بیگانه» خود را نشان می داده است.(همان: 98). صائب تبریزی در این خصوص می گوید:

     از زبــــان خامـــــه ی مــن لفظ های آشنا                   در لبــــــاس معنـــــی بیگانه می آید برون

(دیوان،1375، ج6: 2986)

 حافظ شیرازی قبل از صائب در این خصوص گفته است:

      یک قصّه بیش نیست غـــم عشق وین عجب                  کز هــــــر زبان که می شنوم، نا مکرّر است

(دیوان، 1374: 115)

        بنا به عقیده دکتر شفیعی کدکنی:« این نامکرر بودن، حاصل همان آشنایی زدایی هایی است که شاعران و هنرمندان همیشه با آن سر و کار دارند و با فعّال کردنِ«هنر سازه» ها مانع از آن می شوند که تکراری و مبتذل جلوه کند.»(شفیعی،1391: 103). در سراسر دیوان حافظ یک بیت هم نمی توان یافت که به اعتبارِ«معنی» و «صورت» بی سابقه ی مطلق باشد. بر فرضِ محال اگر چنین موردی پیدا شود، این ماییم که از منشأ آن بی خبریم و نمی دانیم که حافظ در این سخن به کدام شعر و کدام تجربه ی شعری قبل از خود نظر داشته است؛ بسیاری از آثار قدما و معاصرانِ حافظ امروز برای ما باقی نمانده است. بنابراین آن مورد استثنایی و خاص هم پیشینه ی خود را داشته است ولی در این روزگار در اختیار ما نیست، یعنی دیوانِ شاعری که حافظ از او بهره جُسته است یا از میان رفته یا ما از نسخه ی آن، هنوز، بی خبریم.(همان: 103). حافظ هیچ حرف تازه ای ندارد. همه ی حرف های او در دیوان های قدما و معاصرانش سابقه دارد. او یک هنر دارد و آن عبارت است از«آشنایی زدایی»، یعنی حرف های تکراری و دستمالی شده و «هنرسازه» های دیگران را در ساخت و صورتی نو عرضه کردن و همان« معنی بیگانه» در تعبیر شاعران عصر صفوی است.(همان: 104-103).

          اما بین نظریه ی آشنایی زدایی و «معنی بیگانه » مطرح در سبک هندی، ارتباط سخت نزدیکی وجود دارد؛ فرمالیست ها معتقدند که محتواها را نمی توان عوض کرد؛ بلکه این صورتها هستند که قابل تبدیل و تغییر می باشند و با دگرگونی صورتهاست که می توان محتواهای جدید ایجاد کرد. یکی از محور های سبک هندی در اشعار امثال: صائب تبریزی و بیدل دهلوی و… به جهت دست یافتن به معنی بیگانه نیز بر همین اساس استوار است و بیت معروف صائب ناظر به همین معناست:

       یک عمــــر می توان سخن از زلف یار گفت              در بند آن مبــــــاش که مضمون نمانده است

(دیوان، ج2: 974)

       زلف یار پدیده ای ثابت است که در طول تاریخ ، تغییر چندانی ندارد اما می توان سال های طولانی درباره ی آن شعر سرود. این کار چگونه ممکن است؟ تنها راه چنین کاری، آن است که لفظ ها را دگرگون سازیم تا به شکل های جدیدی دست پیدا کنیم.( محمدی،1374: 244). هرگاه کسی به آفاق و انفس نگاه تازه ای داشته باشد، به ناچار برای انتقال صور نوین ذهنی خود- مافی الضمیر خود- باید از زبان جدیدی استفاده کند. اصطلاحات و نحو و ترکیب نوینی به کار برد. به ناچار اسم و اصطلاح وضع خواهد کرد، یا به لغات بار معنایی تازه ای می دهد.(شمیسا، 1374: 15).

هنجار گریزی معنایی در سبک هندی و شعر بیدل دهلوی:

عنوان هنجار گریزی معنایی را جفری لیچ برای خیال انگیزی شعر و عواملی که این خیال انگیزی را به وجود می آورند، قائل شده است. آنچه به ایجاد مجاز، تشبیه، استعاره، و … در شعر می انجامد و تصویر های زیبای شعری را در کلیت آن به هم پیوند می دهد، همان عوامل خیال انگیزی است(خلیلی جهان تیغ،1380: 99). بر خلاف فرمالیست ها و صورتگرایان روس، عده ای هنجار شکنی را در معنا می دانند. به عقیده ی جفری لیچ، آشنایی زدایی، بیشتر در حوزه ی معنا اتفاق می افتد. در هنجار گریزی معنایی، همنشینی واژه ها بر اساس قواعد معنایی حاکم بر زبان هنجار نیست؛ بلکه تابع قواعد خاص خود است. مطابق نظر صورتگرایان، معنا و معنا اندیشی تنها دغدغه ی شاعر در سرودن یک شعر به شمار نمی آید؛ بلکه در نظام شعر، معنا نیز یکی از اجزایی است که در کل شعر و درباره ی سایر اجزا بررسی می شود.(مدرسی و احمد وند،1384: 114).در آشنایی زدایی معنایی، شاعر یا نویسنده، نظام معمول ساخت واژه یا جمله را بر هم نمی زند؛ بلکه با واژه ای معمول و جمله های دستوری، مطلبی را بیان می کند که مفهوم آن خلاف رسم و عادت معمول است… آشنایی زدایی و هنجار گریزی معنایی، به دو صورت متجلی می شود: یکی، در وجود آرایه ها(بدیع معنوی)، دیگر، بی پرده.(شیری، 1380: 13).گویندگان هنرمند، در راه گسستن بند رسوم و عادات معمول، به عادت شکنی در زمینه ی معانی و مفاهیم قرار دادی واژه ها و جمله ها می پردازند و گاهی هم از راه شکستن نُرم و هنجار عادی هم نشینی واژه ها شگفتی می آفرینند و به این وسیله، به ذهن مخاطب شبیخون می زنند.(همان: 13). از مهم ترین عناصر ایجاد هنجار گریزی معنایی، تشبیه، استعاره، تشخیص، پارادوکس، حسامیزی و… هستند.(روحانی و عنایتی قادیکلایی،1388: 77).

       منظور نگارنده در این تحقیق، از آشنایی زدایی و هنجار گریزی معنایی، هیچ یک از موارد فوق، نظیر: تشبیه، استعاره، تشخیص، پارادوکس، حسامیزی و… نیست؛ بلکه هدف از هنجار گریزی معنایی در این نوشتار، آن است که شعرای سبک هندی از جمله بیدل، با تأسی از شعرای پیشین سبک هندی نظیر: کلیم و صائب، به جهت دستیابی به معنی بیگانه، در مورد معانی و مضامین رایج در ادب فارسی و شخصیت ها و عناصر مشهور داستانی و قرآنی و اسطوره ای ، از زاویه ای غیر عرفی می نگرد و به خلاف آمدِ عادت در مورد آن به قضاوت می کند.

        « معمولاً شاعران را دستمایه هایی ثابت و پذیرفته شده است در مکتب اینان، لب، لعل را و گل، بلبل را تداعی می کند. سرو از اندام حکایت دارد و نی از دوری شکایت، و اینها نشأت گرفته از باور های اجتماعی، فرهنگی، مذهبی، سنّتی و گاه خرافی است و هر چه هست، قولی است که جملگی برانند. برخی امور در عرف و هنجار ادبی مقدس است و مطلوب و برخی ناپسند و منفور، حیوانی عزیز است و فرخنده پی و دیگری شوم است و نامبارک. اینکه ریشه این باور ها از کجا سیراب می شود، خارج از بحث ماست و اینکه چرا در ایران کبوتر پیک عشاق و مظهر مهر است و در نزد هندیان کلاغ را این رتبت است، قابل تأمل می نماید، اما اینکه شاعری با این باور ها از در خلاف درآید و نغمه ی مخالف را چنان خوش بخواند که به گوش جان ها بنشیند، خبر از نوعی تخیّل قوی و اندیشه ی ژرف می دهد و از قضا از جمله ی مشخصه های کلیم و صائب و بیدل یکی همین امر است. با اقرار دیگران را به دیده ی انکار نگریستن و در باور های استوار آنان رخنه ایجاد کردن. شاعران آب بقا را ستوده و دستیابی بدان را نشانه لطف حق دانسته و خضر را که بدان سرچشمه دست یافته به دیده ی رشک و غبطه نگریسته اند و اسکندر را با همه ی زور و زر شایسته نوشیدن آن ندیده و گفته اند:

سکنـــــدر را نمــــــی بخشنـــــد آبـــی                 بــــــه زور و زر میّسر نیست ایـــــن کار

(حافظ،دیوان،1374: 224)

اما صائب آب بقا را تلخ و خضر نوشنده ی آن را تلخ کام می شمرد:

      خبـــــر ز تلخـــــــی آب بقـــــا کسی دارد              که همچــــو خضر گرفتار عمر جاوید است»

(سجادی،1389: هفده – شانزده)

بیدل با هنجار شکنی و عادت زدایی، در باب شخصیت حضرت ابراهیم (ع) می گوید:

سنگ هم بی انتقامــــی نیست در میزان عدل                   بت شکستـــــی مستعـــد آتش نمرود باش

(دیوان،1384ج2: 898)

       در جای دیگر، بر خلاف هنجار و عادت دیرینه ی ادبی- که دنیا همچون عروس و پیرزن عجوزه ی شوی کُش و عشوه گر[6] دانسته شده است- و همنوا با شعرای هم سبک خویش نظیر جویای تبریزی[7] دنیا را همچون شوهری می داند:

با حــــــریصان عجــــــوز دنیــــــــا را                   زن مخــــــوانید شوهـــر دگــــــر است

(همان،ج1: 448)

       دکتر شیری، در خصوص سنت شکنی و هنجار گریزی شعرای سبک هندی و علل و عوامل آن می نویسند:« … بی توجهی شاعران صفوی به میراث های ادبی پیش از خود و بریدن از سنت ها و سازندگان آنها، یکی از خصایص سبک هندی و شعر دوره ی صفوی است که آن نیز به نوعی یک واکنش طبیعی از جانب هنرمندانی است که رضایتی از روند حاکم بر جامعه ندارند. این نوع اتّکا به تعلیمات و تجربیات خود و تلاش تمام عیار برای تازگی و طراوت بخشیدن به تجربیات جدید و جدایی کامل از آموزه ها و تجربه های پیشینیان را وانمود کردن و کنار نهادن تقلید و اقتباس که بیشترین جلوه ی آن را در این دوره می توان مشاهده کرد، در حقیقت چیزی نیست جز رفتار متقابل و منفی در برابر جامعه ای که با گرایش تام و تمام به تبعیت و تقلید از گذشته پرداخته است و در این گذشته گرایی تا آنجا فرو رفته است که با تن دادن به تعطیل اجتهاد و تفکّر، خود را به مصرف کننده و مقلد محض تنزل داده است. این است که اندیشه ورزان ناراضی از وضعیت موجود که اغلب در حوزه ی هنر و ادبیات قرار گرفته اند که این بخش از فرهنگ را نیز بسیاری از متولیان بزرگ سیاسی و مذهبی چندان جدّی نمی گیرند، با یک اراده ی ناخودآگاه جمعی چنین عمل می کنند که چون حوزه ی هنر و ادبیات از دایره ی شمول و اجرای اجباری آن ممانعت ها و ممنوعیت ها بیرو ن است، پس باید آنچه را که ناپسند تلقی می شود کنار نهاد و با محوریت بخشیدن به پویایی های فکری و نوگرایی در نگرش، در حرکتی کاملاً مخالف با رفتار حاکمیت به نفی گذشته پرداخت و همه چیز را در حال خلاصه کرد. یعنی در برابر آن نوع از افراط گرایی با روی آوردن به حرکت های متقابل و تفریطی، از خود واکنش نشان داد.»( شیری،1388: 69-68).

       یکی از شگردهای خاص صائب و دیگر شعرای سبک هندی(نظیر بیدل) برای پرورش مضامین جدید در لباس معنی بیگانه، عدول از هنجار های ادبی در استفاده از شخصیت های داستانی و اسطوره ای مشهور مانند: خضر، اسکندر، سلیمان، یعقوب، یونس، یوسف و عیسی و … است. بر اساس این شیوه، داستانی، موضوعی و یا مضمونی از زاویه ای غیر عرفی نگریسته می شود و به خلاف آمدِ عادت در مورد آن داوری صورت می گیرد. (حکیم آذر ،1384: 43). صائب، در تلمیح پردازی توجه ویژه ای به شخصیت های قرآنی داشته است و در غزل او نام کسانی همچون: خضر (ع)، حضرت موسی(ع)، حضرت یوسف(ع)، و گروهی دیگر از پیامبران و شخصیت های معروف قرآنی به چشم می خورد. صائب، همنوا با دیگر شعرای هم سبک خویش، با داستان های این شخصیت ها مضامین متعددی ساخته و در این مضمون سازی دو شیوه عمده ی  متضاد از هم را که تناقض گویی را در شعر وی باعث گردیده است، مورد توجه قرار داده است:

الف) توجه به تلمیحات، همانند متقدمان و پیروی از کلیشه های سنتی در تلمیح پردازی( موافق خوانی)

ب) انحراف از نُرم و هنجار ادبی( مخالف خوانی و آشنایی زدایی).(همان: 45).

        بنا به عقیده ی دکتر محمد حکیم آذر: « مخالف خوانی[آشنایی زدایی و هنجار گریزی معنایی] یعنی داستانی، موضوعی یا مضمونی را از زاویه ای غیر عرفی نگریستن است. موضوع مخالف خوانی، از سویی در ارتباط با آرایه تلمیح است و از سوی دیگر نگرش خاص صائب نسبت به شخصیت های قرآنی، نظیر:خضر، سلیمان، یعقوب، یوسف، یونس و…یا اشخاص اساطیر و افسانه ها مثل: اسکندر، رستم، جمشید و … است.»(همان: 46 ).

        مبحث آشنایی زدایی یا هنجار گریزی معنایی(مخالف خوانی) در اشعار سبک هندی، بخصوص بیدل دهلوی ، به دو صورت مطرح گردیده است، یعنی این شعرا به تحسین و ستایش از آن چیزی می پردازند که در عرف و هنجار ادبی، به نکوهش آن چیز پرداخته شده و بر عکس به نکوهش آن چیزی می پردازند که در عرف و هنجار ادبی، آن چیز مورد ستایش واقع گردیده است.(توحیدیان و نصرتی،1391: 60). در كتب بديعي فارسي از آرايه اي به نام«تغاير» نام برده اند و منظور از صنعت و آرايه ی «تغاير يا مغايره»(تحسين ما يُستَقبَح)و(تقبيح ما يُستَحسَن)، آن است كه متكلم بر وجه لطيفي مدح كند، آنچه را كه نزد عموم نكوهيده است و قدح كند آنچه را كه در نزد ديگران ستوده است.(شمس العلماي گَرَكاني،1377: 154). بیدل، در پرداختن به آشنایی زدایی و هنجار گریزی(مخالف خوانی)، پیرو اکثر شعرای سبک هندی ، بخصوص صائب تبریزی به شمار می آید. بیدل، به جهت خلق معانی و مضامین متضاد(تناقض گویی) و همچنین به علت قرار گرفتن در موقعیت ها و مواضع مختلف در زندگی و بر خلاف نظام حاکم زمانه ی خویش، به هنجار گریزی و مخالف خوانی، دست زده است. تمامی معانی و مضامین شعری بیدل، همچون مضامین شعری صائب، در دو معنی و مفهوم متضاد از هم(موافق خوانی و مخالف خوانی) به کار گرفته شده است.

        نگارنده به دلیل دوری از اطاله ی کلام، تنها به ذکر مواردی می پردازد که شاعر همنوا با شعرای هم سبک خویش نظیر صائب، از زاویه های دید متنوعی به عناصر و پدیده های شعری و ادبی محیط اطراف و طبیعت پیرامون خود و شخصیت های: اساطیری و داستانی و مذهبی و قرآنیِ اشعار خود نگریسته و به هنجار گریزی معنایی(مخالف خوانی) پرداخته و در خلاف آمدِ عادت کام جسته است.

        از میان عناصری که بیدل، به جهت دست یافتن به معنی بیگانه و طرز تازه، از طریق آنها به آشنایی زادیی و هنجار گریزی معنایی دست زده است، می توان به این موارد اشاره نمود:

آب حیات و خضر:

«…نگاه شعراي سبك هندي، بخصوص صائب، نسبت به شخصيّت خضر(ع) و آب حيات او دوگانه است: يكي اينكه صائب در برخورد با داستان خضر(ع) و آب حيات، موافق سنّت ادبي فارسي بر خورد كرده و به تحسين و ستايش خضر و آب حيات مي پردازد. دوم اينكه هنجارشكني و مخالف خواني كرده و برخلاف عرف و عادت شاعران گذشته، به انتقاد از مقام و شخصيت خضر مي پردازد. تعداد ابياتي كه صائب در آنها از زاويه ی مخالف به خضر مي نگرد، بحدّي است كه مي توان آن را يك ويژگي سبكي صائب در نظرگرفت. شعراي زيادي قبل از صائب نگرش انتقاد آميزي به شخصيت خضر داشته اند؛ اما چون بسامد اين موضوع در اشعار آنان زياد نبوده است. نمي توان مخالف خواني و هنجار شكني را خصيصه ی سبكي آنان محسوب داشت…»(حكيم آذر،1384: 47).«…اولین نمونه های هنجار شکنی در باب خضر با ملایمت و محافظه کاری از حدود قرن ششم به چشم می خورد. سعدی و حافظ این محافظه کاری را با کنایات آمیختند و خضر را مورد نقد ملیح قرار دادند؛ اما هیچ گاه، همچون صائب و دیگر شعرای سبک هندی نظیر: کلیم کاشانی، وحید قزوینی، دانش مشهدی، غنی کشمیری، بیدل و دیگران، کار را به ترک ادب شرعی نکشانیدند. عدول از هنجار در شعر صائب و دیگر شعرای سبک هندی در خصوص خضر و آب حیات را می توان به موضوعات زیر تقسیم کرد:

1-تفضیل بر خضر یا عناصر داستانی او2- نپذیرفتن منّت آب حیات 3- بی حاصل بودن عمر جاودان خضر 4- تنها خوری خضر 5-ناتوانی خضر6- شرمندگی خضر 7- پرهیز از آب حیات8- گرانجانی خضر 9- حیرت از خضر 10-خودخواهی خضر 11- ننگ آب حیات12- ملامت خضر(ای خضر!…) 13- عمر جاودان ارزانی خضر14- سیر شدن خضر از آب حیات 15- گمراه کنندگی خضر 16- پایان یافتن عمر ابد17- پشیمانی خضر 18- امساک خضر در خصوص ندادن آب حیات به اسکندر 19- افسانه بودن ماجرای خضر…»(حکیم آذر،1385: 45-44). 

        نگرش بیدل همچون سایر مضامین شعریش به آب بقا متفاوت است؛ یعنی زمانی همنوا و موافق با شعرای گذشته و دیگر شعرای سبک هندی نظیر: صائب ، کلیم و… به تحسین از آب بقا می پردازد و زمانی نیز با هنجار شکنی و مخالف خوانی که از خصایص سبکی اکثر شعرای این سبک است، به انتقاد و نگرش منفی آن می پردازد. بیدل، بر خلاف هنجار و عادت دیرینه ادبی و حتی عموم مردم و همنوا با صائب و شعرای سبک هندی[8] در نگرش منفی به آب بقا می گوید:

تا نفس باقــــی است، باید بــا علایق ساختن             خضر را هــــم الفت آب بقـــا زنجیر پاست

(دیوان،1384،ج1: 319)

       مقیــــم کــــوی امیـــــد از فنا چه غم دارد             غبـــــار رهگــــذر انتظــار آب بقــــاست

(همان:446)

       موج دریای تعیّن گــــر همین جوش من است            آنچه خلق آب بقا دارد گمان جز شاش نیست

(همان: 432)

بر خلاف هنجار دیرینه ی ادبی و همنوا با شعرای سبک هندی[9]، در انتقاد از مقام خضر می گوید:

جام آب زنـــــدگی تنها به کام خضر نیست                  در گــــــداز آرزو هم جوش دریای بقاست

(همان: 341)

زیــــــر فلک آنقـــــدر خجلت مهلت مبر                  زنــدگی خضر هم یک دو نفس تهمتی است

(همان: 408)

سودای خضر راست نیــــاید به تیـــغ عشق                  ایثـــــار نقــــــد کیسه ی عمر دراز نیست

(همان: 415)

آسودگی و آسوده دلی:

بیدل، بر خلاف هنجار و عادت ادبی و عموم مردم، که آسودگی و آسوده دلی را می پسندند، عادت زدایی کرده و در نگرش منفی به آن گوید:

       عاشقــــان را صنـدل آسودگــــی دردسر است            تا به سر دردی نبـــــــاشد، دردسر داریم ما

(همان: 118)

       تنک سرمایه است آن دل که شد آسودگی سازش             به بـــی مغزی دلیلی نیست جز خوابیدن مینا

(همان: 196)

        می کند اسبــــاب راحت پایـــه ی غفلت قوی             بر بساط سایه همچون کوه سنگین است خواب

(همان: 276)

آفتاب و خورشید:

بیدل، بر خلاف هنجار ادبی و همنوا با شعرای سبک هندی[10]، به جهت خلق معنی و مضمون جدید، در انتقاد از آفتاب گوید:

     ذره ی ما بــــه چـــه امید زنــــد بال نشاط                   سر خورشید هــــم امروز به دیواری هست

(همان: 284)

     یک روی گــرم در همــــه عالم پدید نیست                   خورشید هــم به کشور مــا سایه پرور است

(همان: 383)

آگاهی:

نگرش بیدل به مضمون آگاهی نیز دوگانه است؛ زمانی همنوا و موافق با هنجار ادبی و عموم مردم، به تعریف و تمجید از آن می پردازد و زمانی نیز مخالف با هنجاردیرینه ی ادبی از آن انتقاد می کند:

به قدر آگهــی آماده است اسباب تشویشت                   طبیعت بایـــــد اینجا اندکی غافل شود پیدا

(همان: 151)

بگذر از افسانه تحقیق، فهم این است و بس                   تا تو آگاهـی، رموز هیچ چیزت فاش نیست

(همان: 432)

امید و ناامیدی:

نا امیدی از جمله ی مضامینی است که در شعر بیدل، از کاربرد بیشتری نسبت به سایر مضامین برخوردار است. در دیوان بیدل، شعری نمی توان یافت که این مضمون در آن مطرح نشده باشد. بیدل، به علت قرار گرفتن در مواضع و موقعیت های مختلف در زندگی، مخالف با هنجار و عادت دیرینه ی ادبی و هچنین بر خلاف ایمان و عقیده ی خود، در نگرش منفی به امید و نگرش مثبت به ناامیدی گوید:

      چنــــد بایـــــد بود زحمت پرور ناز امید                  بیــدل! از سامــــان نومیدی چه کم داریم ما

(همان:200)

      دام تسخیــــر دو عالــم نفس نومیدی است                 ای نـدامت زده سررشتـــــه ی آهی دریاب

(ج1: 272)

      هیچکس جز یأس، غمخوار من دیوانه نیست                  بر چـراغ داغ غیــر از سوختن پروانه نیست

(همان: 491)

بخت تیره یا تیره بختی:

بیدل، بر خلاف هنجار ادبی و هم اندیشه با شعرای هم سبک خویش[11]، به جهت خلق مضمون جدید، در نگرش مثبت به بخت تیره خود گوید:

توان به بیکسی ایمــــن شد از مضرّت دهـر                سمــــوم حادثــه را بخت تیـره تریاک است

(همان: 357)

ما دردسر، ز افـــسر دولـــت نمـــی کشیم                بخــت سیـاه ما چــه کم از سایه ی هماست؟

(همان: 439)

            تیــــره بختی هرچه باشد امتحانگاه وفاست                از محک غافل مباش ای بیخبر رنگم زری است

(همان: 447)

تأمل:

بیدل، بر خلاف عقیده ی خود و بر خلاف هنجار ادبی، به جهت خلق معنی بیگانه، در انتقاد از تأمل گوید:

جـــــز تأمل نیست بیـــدل! مانع شوق طلب              رشتـــــه ی این ره اگر دارد گره، استادن است

(همان: 371)

عالمی چون موج گوهــــر می رود غلتان ناز               پیش پای ما تأمــــل گـــــر نباشد چاه نیست

(همان: 467)

تغافل و غفلت:

از جمله ی مضامینی است که در شعر بیدل از بسامد بسیار بالایی نسبت به سایر مضامین شعری بر خوردار است و شعری  نیست که این مضمون به نوعی در آن مطرح نشده باشد. نگاه بیدل به مضمون تغافل دوگانه(مثبت و منفی) است. زمانی بر خلاف عرف و هنجار ادبی ، در تحسین از آن می گوید:

خلقی آفت خرمن است اینجا به قدر احتیاط                 عافیت می خواهــی از خود اندکی غافل برآ

(ج1: 208)

مژه بر بند و فارغ شو ز مکروهات این محفل                تغافـل عالمـی دارد که عیب آنجا هنر گردد

(ج2: 811)

تا تغافـــل دارم از وضع جهـــان آسوده ام                  چشم پوشیدن بساط آرایی خواب من است

(ج1: 313)

غنچه سان غفلت ما بــاعث جمعیت ماست                  ورنه بیداری گـل، خواب پریشان گل است

(همان: 362)

جام جم:

بیدل با تأسی از دیگر شعرای سبک هندی، نسبت به عناصر و شخصیت های: داستانی و مذهبی و اساطیری و تاریخی، به جهت دست یافتن به معنی و مضمون جدید، متضاد از هم است. بیدل بر خلاف عرف و هنجار دیرینه ی ادبی و هم اندیشه با شعرای سبک هندی[12] در انتقاد از جام جم می گوید:

     گـــــر یک نفس آیینـــــه کنی نقش قدم را                   بر خــــاک نشانــــی هوس ساغر جم را

(همان: 222)

جسد و جسم:

بیدل، مخالف با عرف و هنجار ادبی، در نگرش مثبت به جسد و تن گوید:

      آب حیـــــــات جوی جسد جوهر سخاست                 راه تــــراوشی چـو ظروف گلیـــن گشا

(همان: 168)

جسم و جان:

مضمون جسم و جان در شعر بیدل، با تأسی از شعرای دیگر سبک هندی، در دو صورت متضاد از هم(مثبت و منفی) به کار رفته است. بیدل مخالف با هنجار ادبی بخصوص ادب عرفانی[13] اندیشیده و در نگرش مثبت به جسم در رابطه با جان ، می گوید:

       گرانــــی کی کشد پای طلب در وادی شوقت               که جسم اینجا سبکروحی کند تعلیم جانها را

(همان: 174)

جلوه:

جلوه از اصلاحات عرفانی است که در شکل گیری مفاهیم و اندیشه های عرفانی بیدل نظیر: وحدت وجود، نقش اساسی را ایفا کرده است. بیدل آن را نیز در دو مفهوم متضاد از هم(مثبت و منفی) به کار برده است. بر خلاف عقیده ی خود و اکثریت شعرا، بخصوص شعرای عرفانیِ طرفدارِ وحدت وجود، در نگرش منفی به جلوه می گوید:

ز هیــچ جلــــوه به تحقیق چشم نگشودیم               شهـــــود آینـــه در عالــــم مثال گذشت

(همان: 321)

عاشق بــــه چـــــه امیــد زند فال تماشا؟              در عالــــــم نیرنگ تو تا جلوه نقاب است

(همان: 373)

جمعیت دل:

از جمله ی مواردی است که خواننده و پژوهشگر سبک هندی را به عدم انسجام فکری و تناقض گویی و قرار گرفتن شاعر در موقعیت های مختلف در زندگی، رهنمون می گردد . بیدل، زمانی هم اندیشه با عرف و هنجار ادبی، بخصوص ادبیات عرفانی، به تحسین و تمجید از آن پرداخته و در جایی دیگر، بر خلاف هنجار ادبی و بخصوص ادب عرفانی، به نگرش منفی نسبت به آن می پردازد. بیدل، با استفاده از اسلوب معادله، به جهت خلق معنی و مضمون جدید(ر.ک.حسن پور آلاشتی،1384: 76-75) ، بر خلاف هنجار ادبی، در انتقاد از جمعیت دل و نکوهش آن گوید:

زنهــــــار به جمعیت دل غـــــرّه مبـــاشید               آسودگـــی از بحــــــر جـــدا کرد گهر را

(همان: 94)

جمــــع گشتن دل ما را بــــــه تسلی نرساند              از گهـــــر کیست برد شیوه ی غلتـــانی را

(همان: 251)

هیــــچ کس مغـــرور جمـعیـــت مبــــــاد               قطره را گوهر شدن بیرون قلزم کـــرده است

(همان: 360)

هیــــچ کس افسرده ی زنــــدان جمعیت مباد              قطره تا گوهرنمی گردد، به دریا واصل است

(همان:431)

خاکساری:

بیدل، با استفاده از اسلوب معادله، بر خلاف هنجار و عادت دیرینه ی ادبی و عموم مردم و همصدا با صائب[14] در نگرش منفی به خاکساری گوید:

       کو دماغ جهـــــد، تن در خـــاکساری داده را                 ناتوانی سخت افشرده است نبـض جاده را

(همان: 226)

       خاکساری نیز مــــا را مانــــع وارستگی است                تا بود نقشی به جـــا از بوریا زنجیـر پاست

(همان: 351)

خاموشی:

خاموشی نیز از مضامین پر بسامد سبک هندی است. از میان شعرای این سبک، صائب و بیدل بیشتر بدان پرداخته اند. بیدل با تأسی از صائب، خاموشی را در دو مفهوم متضاد از هم به کار می گیرد.(توحیدیان و خان چوبانی اهرنجانی، 1390: 36-35). بسامد ابیاتی که بیدل به تعریف و تمجید از خاموشی پرداخته است، بیش از نکوهش آن است. با تأسی از صائب[15] و مخالف با هنجار ادبی ، در انتقاد و نگرش منفی به خاموشی گوید:

برجستـــــــه نیست پلّــه ی میزان خامشی                  یارب به سنگ سرمـــــه نسنجی صدای ما

(همان: 89)

خموشی غیر افسردن چه گل ریزد به دامانت؟                 اگــــــر آزاده ای با ناله کن پیوند اعضا را

(همان: 117)

به سخن کشف معمــــای عدم ممکن نیست                 خــــامشی نیــــز نفهمیـــــد کلام دل ما

(همان: 241)

زلف معشوق :

با تحقیق و تفحص در سبکهای شعری پیش از سبک هندی، بخصوص سبک عراقی و شعرای برجسته ی آن نظیر حافظ، به این نتیجه می رسیم که نگرش شعرای سبک عراقی نسبت به عناصر و پدیده های شعری، از جمله زلف معشوق، کلیشه ای و تک بعدی است؛ یعنی زلف، به عنوان مظهری از تجلیات جلالی معشوق ازلی قلمداد می گردد و همچون کمندی در نظر گرفته می شود که دل عاشق را به اسارت می گیرد . به همین جهت نگرش به زلف، در سبک عراقی جنبه ی منفی دارد؛ در حالی که در سبک هندی، سوای از این که موافق با عرف و هنجار ادبی، به جنبه ی منفی زلف توجه می شود، بر خلاف هنجار ادبی و به جهت دستیابی به معنی بیگانه، به نوعی دیگر به مضمون زلف پرداخته می شود.(توحیدیان و نصرتی،1391: 61). بیدل، درخصوص زلف معشوق ، بر خلاف هنجار ادبی، بخصوص حافظ[16] اندیشیده ، می گوید:

دل در خـــــم کمنــــد نَفَس نالـــــه می کند              ما را گمــان کـــه زلف بتـــان دام داشته است

(دیوان،ج1: 342)

بیدل، در جای دیگر، مخالف با هنجار ادبی، بخصوص حافظ، که از زلف یار بر حذر می دارد، می گوید:

متـــرس از غــــم ناسور ای جــــراحت دل               به زلف یـــــار بــزن دست و مشک ناب طلب

(همان: 268)

سراب:

بیدل بر خلاف هنجار ادبی[17] و همنوا با شاعران سبک هندی، در نگرش مثبت به سراب گوید:

به روی نسخه ی هستی که نیست جز تب و تاب           نوشتــه اند خــــط عافیت به مــــوج سراب

(همان: 259)

شکست  آبلـــه هــــر گــــام ساغـــری دارد            سراغ آبـــــی اگـــر خواهـی از سراب طلب

(همان: 277)

سلیمان:

بیدل، همنوا با صائب[18] و بر خلاف هنجار ادبی، در نگرش منفی به سلیمان گوید:

تخت سلیمـــــان جاه پایه ی قدرش هواست               دود دمــــــاغ حبـــاب آن همه پاینده نیست

(ج1: 463)

شکوه از جور گردون:

بیدل بر خلاف عقیده ی خود و بر خلاف اکثریت شعرا و همنوا با کلیم کاشانی[19]، مدّعی است که از دست گردون شکوه ای ندارد:

دراین ستمکـــده دل شِکـــــــوه ای نکـرد بلند           شکست چینــــی و مویی نخــــاست از تن ما

(همان: 121)

خاطـــــــر ما شکوه ای از جور گردون سر نکرد          بارهـــا بشکست و زین مینـا صدایی برنخاست

(همان: 408)

طلب:

بیدل بر خلاف هنجار ادبی، بخصوص ادب عرفانی، در نگرش منفی به آن گوید:

       نیرنگ طلب ما را ایـــــــن دربـدری آموخت            قمـری به سر سرو است آواره ی کوکــــو ها

(همان: 98)

      در قافلـــــه ی بی جـــــرس مقصد تسلیــم              بی طاقتــی نبـــض طلب هــرزه درایی است

(همان: 310)

      غــــرّه ی هــــرزه دویی های طلب نتوان بود              سرما سجـده فـــروش کـــف پای لنگ است

(همان: 315)

عقل و عشق:

بیدل، بر خلاف عرف و هنجار ادبی، بخصوص ادبیات عرفانی و بر خلاف عقیده ی صائب(ر.ک. توحیدیان، 1387: 126-93)، در نگرش مثبت به عقل و نکوهش عشق گوید:

      عقل کو تــــا جمع سازد خاطر از اجزای ما                   عشق مشت خاک ما را سر به صحرا داده است

(همان: 368)

عنقا(سیمرغ):

بر خلاف هنجار ادبی[20]، و همنوا با شعرای هم سبک خویش[21] در نگرش منفی به عنقا گوید:

     در ملک نیستـــی چه تصرف کنـــــد کسی؟                    عنقــــا گم است در پــــی نــــام نگین ما

(همان: 114)

     آزاد نیستــــی همــــــه گر بی نشان شوی                      عنقا هـــم از زبــان خـــــلایق نرسته است

(همان: 308)

      در جستجـــــوی ما نکشــی زحمت سراغ                     جایــــی رسیده ایــــم که عنقــــا نمی رسد

(ج2: 805)

فلک و آسمان و گردون و چرخ:

بیدل بر خلاف اکثریت شعرا – از ابتدای شعر و ادب فارسی تا به حال-  که به انتقاد و نکوهش از فلک پرداخته اند و همنوا و موافق با شعرای سبک هندی[22]، در ستایش و تحسین فلک و گردون می گوید:

آسمان با آن کجــی، شمع بساطش راستی است               حلقــه ی چشم کمـــان نظاره دانـــد تیر را

(ج1: 135)

گردون به فکــــر آفت ما کـــــــم فتاده است                ماننـــد خــم، همیشه، سرما و خشت ماست

(همان: 352)

بر بزرگــــــان از طواف خاکساران ننگ نیست                چرخ با آن سرکشی گرد زمین گردیده است

(همان: 483)

 کمال و نقصان:

بیدل، با تأسی از صائب[23] –  و بر خلاف هنجار ادبی- با استفاده از عنصر تمثیل و اسلوب معادله که از طُرُق رسیدن به معنی بیگانه است،(ر.ک. حسن پور آلاشتی،1384: 76-75)، در نگرش مثبت به نقصان می گوید:

گر ز اسرار آگهــــی، کم نیست نقصان از کمال               چـــون خط پرگار خواندی، ابتدایت انتهاست

(ج1: 470)

کوه طور:

بیدل بر خلاف هنجار ادبی، در نگرش منفی به کوه طور گوید:

در تجلّــــــی سوختیم و چشم بینش وا نشد                سخت پا بـــرجاست جهل ما مگر طوریم ما

(همان: 106)

عشق چــــون گرم طلب سازد سر پر شور را                 شعلــــه ی افسرده پنــــدارد چراغ طور را

(همان: 202)

گرفتاری :

بیدل، به علت قرار گرفتن در مواضع و موقعیت های مختلف در زندگی، بر خلاف هنجار ادبی و عقیده ی خود، در نگرش مثبت به آن گوید:

داغ سودای گرفتـــــاری بهشتـــــی دیگر است            عالمــی در بال طاووسم به ذوق دام سوخت

(همان: 315)

بیــــدل! از کیفیــــت ذوق گرفتــــاری مپرس             من سری ذردیده ام در هـر کجا زنجیر پاست

(همان: 319)

در گرفتـــــاری رسا شد نشئـــــه ی پرواز من             بال آزادی چــو سروم پای در گل بوده است

(همان: 425)

ما و من:

مضمون فوق در شعر بیدل از بسامد بالایی برخوردار است. نگرش بیدل به مضمون فوق، متضاد از هم است، یعنی زمانی موافق با هنجار ادبی، بخصوص ادب عرفانی به نکوهش آن می پردازد و زمانی نیز بر خلاف هنجار ادبی، بخصوص شعرای عرفانی، نظیر مولانا[24]، به تحسین آن می پردازد، در تحسین آن گوید :

جوش محیــط کبریـــــا بر قطــــره زد آیینه ها             ما را به مــا کــرد آشنـــا هنگامه ی ما و منت

(ج1: 296)

ماو من هیچ کم از نعـــره ی منصوری نیست                  تــا نفس هست حضور رسن و داری هست

(همان: 333)

ز ما ومـــن چه قــــدر بــــوی ناز می آید                 نفس به هر چه دمیدند،های و هوی تو داشت

(همان: 356)

مسیح:

بیدل بر خلاف هنجار ادبی[25] و همنوا با دیگر شعرای سبک هندی[26]، در نگرش منفی به حضرت مسیح گوید:

تهمت نام تجــــــرّد به مسیحـــا ستم است                  میخلی در دل خـود سوزن گر خواهی داشت

(ج1: 338)

تا به قصر کبریـا چندین فلک طی کردن است                   نردبانی چنـد بیش آنجا مسیحـــا بر نخاست

(همان: 418)

نادانی و جهل:

بیدل، همچون شعرای دیگر سبک هندی، به علت قرار گرفتن در موقعیت های مختلف، بر خلاف ایمان و عقیده خود و بر خلاف عرف و هنجار ادبی، در نگرش مثبت به جهل و نادانی گوید:

جهل هــــم نیرنگ آگاهی است اما فهم کو؟                      ما سوا گر وارسی، اسمــــی است از الله ما

(همان: 104)

دعوی فضل و هنـر خواریست در ابنای دهر                       آبــرو می خواهـی اینجـــا اندکی نادان برآ

(همان: 104)

بگذر از افسانه تحقیق، فهم این است و بس                       تا تو آگاهـی، رموز هیچ چیزت فاش نیست

(همان: 432)

نسیم بهاری:

بیدل بر خلاف هنجار ادبی[27]، نظری به فیض نسیم بهاری ندارد:

ما را نظر به فیــــــض نسیم بهـار نیست                       اشک است شبنـم گــــل رنگ خــــزان ما

(همان: 147)

وصل:

بیدل، بر خلاف عرف و هنجار ادبی، بخصوص ادبیات عرفانی، در نگرش منفی به وصل گوید:

وصل نتواند خمـــــــار حسرت دلها شکست                   کـم نسازد می کشی خمیــــازه جام باده را

(همان: 226)

مقام وصل نایـــــاب است و راه سعــی ناپیدا                   چـه می کردیــم یارب! گرنبودی نارسیدنها

(همان: 211)

هما و سایه ی بال هما:

بر خلاف هنجار ادبی و هم اندیشه با شعرای سبک هندی نظیر: کلیم و صائب[28]، در نگرش منفی به آن گوید:

هشدار کـــــــه در سایه ی دیـــــوار قناعت             خوابی است که در زیر پـر و بــــال هما نیست

(همان: 449)

بر بساط پایــــه ی وهم آنقــدر تمکین مچین              سلطنت را سایـــه ی بـال همـــا زنجیر پاست

(همان: 351)

منــــت سایه ی اقبــــال ز آتــش کم نیست               گـر همـــا بــال گشاید بـــه سر من تیغ است

(همان: 470)

هنر:

بیدل، بر خلاف هنجار دیرینه ی ادبی[29] و موافق با کلیم کاشانی[30]، به جهت خلق معنی و مضمون جدید، در انتقاد از هنر و نکوهش آن گوید:

از هنـــــر رنگ صفـــــــای دل ما پنهان ماند                 صفحــه ی آینــه ننگ از رقــم جوهر داشت

(همان: 417)

مرد را کسب هنــــر دام ره آزادگــــــی است                 موج جـوهر آب جــوی تیغ را زنجیر پاست

(همان: 350)

نتیجه:

بیدل یگانه شاعری است که منعکس کننده ی اکثر اندیشه ها و عقاید و مضامین شعری مطرح شده در سبک هندی- چه شعرای ایرانی مقیم هند و چه شعرای بومی هند- است و به عبارت دیگر جامع جمیع تمامی شعرای این سبک به شمار می آید. با تفحّص در سبك پر رمز و راز هندي و شعراي نامدار اين سبك از جمله بیدل، مي توان چنين نتیجه گیری كرد که بیدل و دیگر شعرای نامدار این سبک نظیر: صائب، کلیم و… با طرح مطالبی که پیش از آن در شعر نبوده و با باز سازی مضامین کهن و فعّال کردن هنر سازه ها و با دادن بار معنایی کاملاً جدید به عناصر و واژگان شعری، به هنجار شکنی و آشنایی زدایی که تا آن زمان تا حدودی بی سابقه بود، پرداخته اند. بیدل، از جمله ی شعرای صاحب سبک و خیال بند و مضمون آفرین سبک هندی است که در راه دست یافتن به معنی بیگانه و به اصطلاح فرمالیست های روسی «بیگانه سازی » و هنجار گریزی معنایی( مخالف خوانی)، پیرو شعرای قبل از خود نظیر: صائب، کلیم و دیگران واقع گردیده است. وی با تعمق در جوهره و روح عناصر و پدیده ها و مظاهر طبیعت پیرامون خود، به آفرینش معانی و مضامینی متضاد از پیشینیان توفیق یافته که در آثار آنان، نشانه ای از این گونه مضامین به چشم نمی خورد. هنجار شکنی معنایی(مخالف خوانی)، در اشعار بیدل و دیگر شعرای این سبک به دو صورت مطرح گردیده است: یکی اینکه: این شعرا به جهت خلق «معنی بیگانه» و به علت مخالفت با نظام حاکم دوره صفوی که طرفدار سنت های پیشین است و به علت قرار گرفتن در موقعیت های مختلف در زندگی و نداشتن تعادل روحی و روانی و داشتن نگرش عاطفی و احساسی- بر خلاف شعرای سبک های پیشین که از جمله سبک عراقی که نگرششان نسبت به عناصر و پدیده ها بیشتر عقلانی است- به عناصر و پدیده های شعری و… به انتقاد و نگرش منفی نسبت به عناصر و پدیده های شعری و ادبی و شخصیت های: اساطیری، تاریخی، مذهبی، قرآنی و داستانی می پردازند که آن عناصر و پدیده های شعری و آن شخصیت ها، در عرف و هنجار و عادت دیرینه ی ادبی، مورد تحسین و ستایش همگان واقع گردیده اند. دوم اینکه: به جهت خلق معنی و مضمون جدید «معنی بیگانه» و علل و عوامل دیگر، به تحسین و ستایش از آن عناصر و پدیده های شعری و شخصیت هایی می پردازند، که در هنجار و عادت دیرینه ادبی، نگرش نسبت به آنها منفی است.

[*] – استادیار و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سلماس، سلماس، ایران r_tohidiyan@iausalmas.ac.ir

پی نوشت ها:

[1] – …به نظر شکلوفسکی در رساله ی « هنر همچون شگرد»، هنر، ادراک حسی ما را دوباره سازمان می دهد و در این مسیر قاعده های آشنا و ساختار های به ظاهر ماندگار و متعارف واقعیت را دگرگون می کند. هنر عادت هایمان را تغییر می دهد و هر چیز آشنا را به چشم ما بیگانه می کند…(احمدی، 1391: 47). شکلوفسکی در بحث آشنایی زدایی، هنر را به معنای ویرانی سویه خودکار ادراک دانست. یعنی هر تصویر باید ادراکی تازه از موضوع به دست دهد نه اینکه معنایش را تکرار کند. پس تصویر همواره مرتبط است به آشنایی زدایی.( همان: 49)

[2] -صاحب تذکره سفینه ی خوشگو در خصوص تخلص بیدل می نویسد:« … از جناب مولانا کمال نامی صاحب کمال، افاده ی کسب شعر نموده، «رمزی» تخلص مقرر فرمود. تا مدت مدید به آن تخلص بود. روزی سیر دیباچه ی گلستان سعدی می نمود. چون به این مصرع رسید:« بیدل از بی نشان چه گوید باز» اهتزار وقتش روی داد و از روح پر فتوح قبله ی شیراز استمداد جست. لفظ «بیدل» را تخلص مبارک قرار داد…»(خوشگو، 1389: 101).

[3] – می توان از دیدگاههای مختلف به جهان نگریست. به این ترتیب ممکن است است یک چیز را به اشکال مختلف مشاهده کرد. به عنوان مثال، اگر با درختی رو به رو شویم و از سه زاویه ی مختلف به آن نگاه کنیم، بی شک با تصویری های مختلفی بر خورد خواهیم کرد، حال آنکه درخت یک شیئی ثابت بوده است. منظور از زاویه ی دید همین برداشت های مختلف از یک حقیت و ماهیت ثابت و متعارف است. اختلاف در زوایای دید، سبب اختلاف در صورت و معنای شعر ها می شود و در نتیجه منجر به ایجاد معنای تازه و نو( معنی بیگانه) خواهد شد. از آنجا که شعرای سبک هندی نظیر صائب به تصریح خود پیوسته به دنبال معنی بیگانه هستند، در شعر های آنان با زوایای دید متنوعی روبه رو هستیم.( محمدی،1374: 134-128).

[4] -مسعود سعد سلمان:

غمین نبـــــــاشم ازیرا خـــدای عزّ و جلّ                                      دری نبنــــدد تـــــا دیگــــــری بنگشـــــاید

(دیوان،1374: 123)

[5] – سعدی :

 فروتــــن بـــود هـــوشمنـــد گـزیـــــــن                                       نهـــــد شاخ پـــــــــر میـــــــــوه سر بـــر زمین

(بوستان،1375: 134)

[6] – همام تبریزی:

دنیـــا زنی است زانیه ی شوی کش کزو                                      کس را ز خـــوب و زشت به جان زینهار نیست

                                                                                                                                                                                          (دیوان،1370: 53)

خواجوی کرمانی:

دل دراین پیـــر زن عشوه گر دهر مبند                                       کاین عروسی است که در عقد بسی داماد است

(نیاز کرمانی، سخن اهل دل، ج1، 1367: 199)

حافظ:

مجو درستی عهد ز جهـــان سست نهاد                                       که این عجـــــــوزه عروس هزار داماد است

(دیوان،1374: 114)

نسیمی:

زال دهر از زیب و زینت می فریبد مرد را                                    دل منــه بر شیوه ی آن پیر زالی کو غر است

هر نفس شویی کند، در هر دمی شویی کُشد                                    یک کف او در نگار و دیگری در خنجر است

دل مده از دست، گر داری خبر، ای بی خبر                                   کاین عروس بیحیـــــــا، دنبال قتل شوهر است

(دیوان، 1368: 315)

[7] – جویای تبریزی بر خلاف عرف و عادت ادبی، دنیا را همچون شوهری تصور می کند:

زیر بار آرزو وابستـــــــه ی غمها مباش                                      کــــــی زن دنیــــــــای دون گردند، مردان خدا؟

(دیوان، 1378: 311)

[8] – صائب در انتقاد از آب بقا و جشمه ی حیوان گوید:

نظر به چشمه ی حیوان نمی کنم صائب!                                      مــــــرا ز راه بــــــرد جلوه ی سراب کجـــــــا؟

(دیوان،1375، ج1: 281)

واعظ قزوینی:

نیک نامــــان فارغند از منّت عمر دراز                                       زنده ی جاوید را بــــــا چشمه ی حیوان چه کار

(دیوان، 1359: 239)

راقم مشهدی در نکوهش و انتقاد از آب خضر گوید:

از جوی خضر رفتی، گاهی به جوی دیگر                                   بــــــودی اگر روانـــــــــــی، در آب زندگانــــی

(صیادان معنی، 1390: 979)

قدسی مشهدی:

از چشمـــــه ی حیوان مطلب زندگی خضر                                  کایــــــن فیض بجــــــز خنجـــــــــر فولاد ندارد

(دیوان، 1375: 435)

شانی تگلو(استاد صائب به عقیده صاحب تذکره خوشگو) در نگرش منفی به خضر و آب خضر گوید:

ای دل ثبات خضر و حیــــات جهان مخواه                                    اندوه بــــــی زوال و غـــــــــــم بیکران مخواه

گر خـــــــــود سکنری، پی آب خضر مرو                                    عمــــــــر ابد برای غـــــــــــــم جاودان مخواه

(گلزار ادب، 1389: 182)

طغرای مشهدی:

منّت آب خضــــــر نیست جوی بر سر ما                                     طالـــــــع خشک لبـــــــــی مانده به اسکندر ما

(بر گزیده ی دیوان، 1384:  100)

غزّالی مشهدی:

کسی کز لعل جانبخش بتان شد زنده ی باقی                                   اگر انسان بود هرگـــــــز نجوید آب حیوان را

[9] – کلیم کاشانی:

منّت ز خضر بـــــــا همه کوری نمی کشم                                     در کف ز استقامت طبعـــــــــم عصا بس است

(دیوان،1376،ج1: 69)

صائب تبریزی:

بیکسی را کعبــــــه ی مقصود می دانیم ما                                    خضر را شمشیـــــــر زهـــــرآلود می دانیم ما

(دیوان، 1375،ج1: 145)

دانش مشهدی:

ای خضر! خــوش ز همسفران دور مانده ای                                 جـــــــز بیکسی نتیجــــه ی عمر دراز چیست؟

(قهرمان،1376: 112)

غالب دهلوی از آخرین شاعران سبک هندی، با تأسی از شعرای این سبک از جمله بیدل، در نگرش منفی به خضر گوید:

خارج از هنگامه سرتا سر به بیکاری گذشت                                 رشتــــــه ی عمر خَضِر مدّ حسابی بیش نیست

(دیوان، 1376: 44)

[10] -غنی کشمیری

 در جهان نتوان نشان از سیر چشمی یافتن                                    چشمـــــــه ی خورشید هم محتاج آب شبنم است

(دیوان، 1362: 38)

[11] – کلیم کاشانی:

بسان سرمه و چشم است عشق و بخت سیاه                                  از او چه شکــــــوه کنم؟ زیب روزگار من است

(دیوان، 1376،ج1: 83)

[12] – کلیم کاشانی در انتقاد از جام جم یا جام جهان نما گوید:

مــــــیِ  نشاط نه جـــــــام جهـــان نما دارد                                   کــــــه کیمیــــــای طــــــــرب کاسه ی گدا دارد

(دیوان،1376،ج1: 197)

[13] – حافظ:

حجـــــــاب چهره ی جان می شود غبار تنم                                  خوشا دمـــــــــی که از آن چهره پرده بر فکنم

(دیوان، 1274: 278)

[14] – صائب در انتقاد ازخاکساری گوید:

عاشق ز خاکساری بی بهــره است از وصل                                 دیوار بوستـــــــــان را از گل نصیب خار است

(دیوان، 1375،ج2: 1088)

[15] – صائب:

پشت شمشیر سؤال از دم بـــود خونریز تر                                   خامُشی را بدتــــــر از ابــــــرام می دانیــــم ما

(دیوان، 1375،ج1: 147)

چه حرف است این که خاموشی فزاید زندگانی را؟                         نفس دزدیدن مـــــن بر چراغ عمر صَرصَر شد

(همان، ج3: 1494)

[16] – مشو حافـــظ ! ز کیــــــــد زلفش ایمن                                   که دل بــــــرد و کنــــــون در بنـــــــد دین است

(دیوان، 1374: 123)

در زلف چون کمندش، ای دل! مپیچ کانجا                                    سرهـــــــا بریـــــــــــده بینی بی جرم بی جنایت

(همان: 143)

[17] – خاقانی:

از گشت روزگار سلامت مجوی از آنک                                     هر گــــــز سراب پر نکنـــــــد قِربـــــه ی سقا

(دیوان،1374: 16)

[18] – صائب گوید:

سر مایــــــــه ی تشویش بود ملک سلیمان                                    وحدت ز پریخانـــــــه ی اندیشه طلب کــــــــن

(دیوان،1375،ج 6: 3119)

[19] – کلیم کااشانی:

شکوه ام از دهــــــر نیست، داد ز ابنای او                                   در همه مُلک ایـــــــــــن پدر بد پسر افتاده است

(دیوان، 1376،ج1: 98)

[20] – حافظ:

ای مگس! حضرت سیمرغ نه جولانگه توست                              عِرض خـــــــود می بری و زحمت ما می داری

(دیوان، 1374: 341)

[21] – کلیم کاشانی:

در کیش مـــــــا تجـــــــرّد عنقا تمام نیست                                   در قیـــــــد نام مانــــــد اگــــــــر از نشان گذشت

(دیوان،1376،ج1: 164)

[22]– ناصر علی سرهندی در تحسین فلک گوید:

اهل همـــــت را نباشد تکیه بر بازوی کس                                    خیمــــه ی افلاک، بی چوب و طناب افتاده است

( پارسی گویان هند و سند، 2435: 133)

محسن تأثیر تبریزی بر خلاف هنجار دیرینه ی ادبی در تحسین و نگرش مثبت به فلک گوید:

تأثیـــر! فلک مرتبـــــــه از طبــــــــع بلندیم                                   لایق نبــــــــود جز زر انجـــــــــم، صله ی مــا      

(دیوان،1373: 248)                          

[23] – ناتمامی نیل چشم زخم باشد حُسن را                                      مه چو کامل شد، به چشم شور خود را می خورد

(دیوان، 1375،ج3: 1179)

[24] -مولانا در نگرش منفی به ما و من گوید:

…راستی کــــــن، ای تو فخـــــــرِ راستان                                     ای تـــــــو صَـــــــدر و من درت را آستـــــــان

آستــــــــان و صدر در معنـــــی کجاست؟                                     مــــــــا و مـــــــن کو آن طرف کآن یار ماست؟

ای رَهیـــــــده جـــــــان تو از مــــا و من                                      ای لطیفــــــــــه ی روح انــــــــدر مرد و زن…

(مثنوی،1384، دفتر اول، ابیات 1786-1784)

[25] – خاقانی:

اکنون دوا طلب که مسیح تو بر زمی است                                     کآنگـــه کـــه رفــــــت سوی فلک، فوت شد دوا

( دیوان،1374: 15)

حافظ:

طبیـــــب راه نشین درد عشـــق نشنــــاسد                                     برو بــــه دست کـــــــــن ای زنده دل مسیح دمی   

(دیوان،1374: 356)

[26] -کلیم کاشانی:

دم عیسی ز دلـــــم عقده  ی خاطر نگشود                                     چـــــون حباب این گرهی نیست که بر باد رود

(دیوان، 1376، ج1: 333)

[27] – حافظ گوید:

ز کوی یار می آید نسیــــــم باد نوروزی                                      از این باد ار مدد خواهی، چراغ دل برافروزی

(دیوان،1374: 344)

[28] -کلیم کاشانی:

دولتی بهتــــــــر ز گمنامی نخواهی یافتن                                     سر بـــــــه جیب از سایه بال همــــــــا باید کشید

(دیوان،1376،ج1: 403)

صائب:

مجــــــــو در سایه بال هما امنیت خاطر                                       که این گنج گهـــــــر را سایه ی دیوار ها دارد

(دیوان، 1375، ج3: 1415)

[29] – نظامی در منظومه هفت پیکر در دعوت به هنر مندی  گوید:

هنـــــــــر آمـــــــوز کـــــــــز هنرمنـــدی                                     در گشـــــــایی کنــــــــی نـــــــه در بنـــــــدی

هــــــــــر کـــــــه ز آموختــــن نـــــــدارد                                     دُرّ بــــــر آرد ز آب و لعـــــل از سنـــــــــگ

(نظامی، 1374: 711)

سعدی:

هنــــــــر باید و فضــــــل و دیـن و کمال                                       که گـــــــاه آیـــــد و گــــــــه رود مال و جاه

(سعدی، 1375: 151)

[30] – کلیم کاشانی:

هنـــر کــــــــــم ورز، گیتی باغبانی است                                      کــــــه خواهــــــان نهـــــال بی بــــــــر افتاد

(دیوان، 1376، ج1: 184)

منابع و مآخذ

الف- کتاب ها:

1-احمدی، بابک،(1391)، ساختار و تأویل متن، چ چهاردهم، تهران: نشر مرکز

2- بندار ابن داس خوشگو،(1389)، سفینه ی خوشگو،دفتر دوم،  تصحیح: دکتر سید کلیم اصغر، چ اول، کتابخانه ی موزه ومرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

3- تأثیر تبریزی، محسن،(1373)، دیوان، تصحیح: امین پاشا اجلالی، چ اوّل، تهران : مرکز نشر دانشگاهی

4- جویای تبریزی،(1378)، دیوان، به اهتمام: پرویز عباسی داکانی، چ اول، تهران: انتشارات برگ

5- حافظ، خواجه شمس الدین محمد،(1374)، دیوان، قزوینی- غنی، با مجموعه ی تعلیقات و حواشی: علامه محمد قزوینی، به اهتمام: عبدالکریم جربزه دار، چ پنجم، تهران: اساطیر

6- خاقانی شروانی،(1374)، دیوان، به کوشش: دکتر ضیاء الدین سجادی، چ پنجم، تهران: زوّار

7- خلیلی جهان تیغ، مریم.(1380). سیب باغ جان( جستاری در ترفند ها و تمهیدات هنری غزل مولانا)، چ اول، تهران: انتشارات سخن

8- سجادی، سید علی محمد،(1389)، صائب تبریزی و شاعران معروف سبک هندی،چ اول، تهران: پیام نور

9- سعدی،(1375)، بوستان(سعدی نامه)، تصحیح و توضیح: غلامحسین یوسفی،چ پنجم. تهران: خوارزمی

10- شفیعی کدکنی، محمد رضا،(1391)، رستاخیز کلمات (درس گفتار هایی درباره ی نظریه ی ادبی صورتگرایانِ روس)، چ اول، تهران: انتشارات سخن

11- شمس العلمای گرگانی، حاج محمد حسین،(1377)، ابدع البدایع(جامع ترین کتاب در علم بدیع فارسی)،چ اول، تبریز: احرار

12- شمیسا، سیروس،(1374)، کلیات سبک شناسی،چ سوم، تهران: فردوس

13- صائب تبریزی، محمدعلی،(1375)،دیوان(6جلدی)،به اهتمام: دکتر محمد قهرمان، چ سوم، تهران: علمی و فرهنگی

14- طغرای مشهدی،(1384)، برگزیده ی دیوان(ارغوان زار شفق)، به انتخاب: محمد قهرمان، چ اول،تهران: امیر کبیر

15- عطار نیشابوری، فرید الدین،(1383)، مصیبت نامه، به اهتمام و تصحیح: نورانی وصال، چ ششم، تهران: انتشارات زوّار

16- غالب دهلوی،(1376)، دیوان، به اهتمام: محسن کیانی، چ اوّل، تهران: روزنه

17- غزّالی مشهدی،(1388)، دیوان، به تصحیح: حسین قربانپور آرانی، چ اول، تهران: علمی و فرهنگی

18- غنی کشمیری،(1362)، دیوان ، به کوشش: احمد کرمی،  چ اول، تهران: انتشارات ما

19- قدسی مشهدی،حاجی محمد جان،(1375)، دیوان، مقدمه و تصحیح و تعلیقات: دکتر محمد قهرمان،چ اول، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد

20- قهرمان ، محمد،(1376)، برگزیده ی اشعار صائب و دیگر شعرای سبک هندی، چ اول، تهران: سمت

21- قهرمان، محمد،(1390)، صیّادان معنی( برگزیده ی اشعار سخن سرایان شیوه ی هندی)، چ دوم ،تهران: امیرکبیر

22- کلیم کاشانی، ابو طالب،(1376)، کلیات، به تصحیح و مقدمه و تعلیقات: مهدی صدری، دوجلدی، چ اوّل، تهران: همراه

23-محمدی، محمد حسین،(1374)، بیگانه مثل معنی(نقد و تحلیل شعر صائب و سبک هندی)،چ اوّل ،تهران: میترا

24- مکّی، حسین،(1389)، گلزار ادب، چ چهارم، تهران: امیرکبیر

25- مولانا، جلال الدین محمد بلخی،(1384)، مثنوی معنوی، دفتر اول،از نسخه ی نیکلسون، فرهنگ لغات و اعراب از عزیزالله کاسب، چ پنجم، تهران: انتشارات گلی

26-نسیمی، عماد الدین،(1368)، دیوان، به کوشش: سید علی صالحی، چ اول، تهران: انتشارات تهران

27- نظامی گنجوی،(1374)، کلیات خمسه، مقدمه و شرح حال از: پروفسور شبلی نعمانی، به اهتمام: محمود علمی(درویش)، چ سوم، تهران: سازمان انتشارات جاویدان

28- نیاز کرمانی، سعید،( 13679، سخن اهل دل( شرح احوال و آثار گویندگان بزرگ فارسی زبان از آغاز تا امروز)،چ اول، تهران: انتشارات پاژنگ

29- واعظ قزوینی، ملّا محمد رفیع،(1359)، دیوان، به کوشش: سید حسن سادات ناصری، بدون شماره ی چاپ، تهران: موسسه ی مطبوعاتی علی اکبر علمی

30- هرومل سدارنگانی،(2435)، پارسی گویان هند و سند، چ اول، تهران : بنیاد فرهنگ ایران

31- همام تبریزی،(1370)، دیوان، به تصحیح: رشید عیوضی، چ دوم، تهران: نشر صدوق

ب- مقالات:

1-توحیدیان،رجب،(1387)، اوصاف عقل در تقابل با عشق و جنون در دیوان صائب تبریزی و دیگر عرفا، فصلنامه ی علمی- پژوهشی ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوی، شماره دوازدهم، صص: 126-93

2———، —- ، خان چوبانی اهرنجانی، عزیزه،(1390)، صائب همدم دارالامان خاموشی، پژوهش نامه ی فرهنگ و ادب، نشریه دانشکده زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن، شماره دوازدهم، سال هفتم، صص: 36-35

3- ———، —- ، نصرتی، عبدالله،(1391)، تضاد معانی و مضامین و تناقض گویی در شعر کلیم کاشانی، فصلنامه ی تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی(بهار ادب)، علمی – پژوهشی، سال پنجم، شماره ی چهارم، شماره پیاپی 18، ص : 61-60

4- حسن پور آلاشتی، حسین، معنی بیگانه در شعر صائب تبریزی، نشریه ی دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، سال48، پاییز1384، شماره ی مسلسل 196 : 77-75

5-حکیم  آذر، محمد.(1384). انحراف از نُرم در شعر صائب تبریزی. فصلنامه ی زبان و ادبیات فارسی واحد اراک. سال اوّل. شماره ی دوم. صص: 47-43

6- حکیم آذر، محمد.(1385). هنجار شکنی در شعر صائب تبریزی. مجله ی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. شماره ی دوم، صص: 45-44

7- روحانی، مسعود، عنایتی قادیکلانی، محمد.(1388). بررسی هنجار گریزی در شعر شفیعی کدکنی( م.سرشک). نشریه ی علمی- پژوهشی پژوهشنامه ی زبان و ادب فارسی(گوهر گویا)، سال سوم، شماره سوم، پیاپی 11،صص :64 و 77

8- شیری، علی اکبر.(1380). نقش آشنایی زدایی در آفرینش زبان ادبی. مجله ی آموزش زبان و ادب فارسی(رشد)، شماره ی 59، صص :9و 13

9- شیری، قهرمان، 1388، سبک هندی مظهر مقاومت منفی، فصلنامه ی زبان و ادبیات پارسی دانشگاه علامه طباطبایی، شماره ی 41 : صص: 69-68 

10- غنی پور ملکشاه، احمد.(1387). سبک هندی و مدعیان پیشوایی آن(بررسی میزان و چگونگی تأثیر گذاری شاعران پیشگام سبک هندی بر شکل گیری این سبک).  فصلنامه ی علمی- پژوهشی انجمن زبان و ادبیات فارسی(پژوهش های ادبی). سال پنجم. شماره بیستم.ص: 51

11- مدرسی، فاطمه و احمد وند، حسن.(1384)، آشنایی زدایی و هنجار گریزی در اشعار نیمایی اخوان ثالث، مجله ی علّامه، شماره 13، ص :114