کارکرد غدیر در جوامع اسلامی

يا علي گفتيم و عشق آغاز شد
(بحثي كوتاه در آثار فرهنگي – اجتماعي غدير در جوامع اسلامي)

بدون مقدمه
بحث خود را بدون هيچ مقدمه اي آغاز مي كنيم . زيرا در واقع ، اين بحث خود مقدمة ساير بحث هايي است كه در ارتباط با مسالة غدير قرار دارند .
دقيقاً وقتي به بررسي آثار اين واقعة مهم در تاريخ اسلام مي پردازيم مي بينيم غدير داراي دو نوع اثر فرهنگي – اجتماعي بوده و هست : يك / آثار عمومي ، و ديگري / آثاري كه ويژة پيروان مكتب تشيع است ؛ روي اين اصل مي گوئيم : آثار عام و خاص .

 اثرات عمومي غدير در جوامع اسلامي
مسالة غدير به دليل اين كه مورد قبول همة فرقه هاي اسلامي است و مي توان گفت از جمله مسائل اجماعي در دين اسلام مي باشد ، از اين روي ، تاثير عام آن را در ايجاد وحدت بين فرق اسلامي بايد ملاحظه كنيم .
بگذريم از نوع تفسير هايي كه در بين مذاهب اسلامي از مفهوم « ولي» و « ولايت» شده است كه آن يكي از همان بحث هاي اصلي در هرمنيوتيك دين است و جاي آن در اين مقدمه نيست . اصولاً حديث‌ غدير، سندي‌ گويا در صحيفة‌ ولايت ديني‌ است و اغلب محدثين فرق اسلامي آن را – با اندك اختلاف در لفظ – روايت كرده اند كه در بر دارندة‌ متن زير است :

صورت مساله :
« سال دهم هجرت كه مسلمانان همراه پيامبر اكرم(ص) مراسم حج را به پايان رساندند و آن سال، بعدا «حجة الوداع‏» نام گرفت ، پيامبر اكرم(ص) عازم مدينه گرديد. فرمان حركت صادر شد. هنگامى كه كاروان به سرزمين «رابغ‏» در سه ميلى جحفه كه ميقات حجاج است، رسيد امين وحى در مكانى به نام «غديرخم‏» فرود آمد. آية «يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربك و ان لم تفعل فما بلغت رسالته والله يعصمك من الناس‏» نازل شد كه اى پيامبر، آنچه از طرف خدا فرستاده شده، به مردم ابلاغ كن. اگر اين كار را نكنى، رسالت‏خود را تكميل نكرده‏اى و خداوند تو را از گزند مردم حفظ خواهد كرد . سوره مائده، آيه دستور توقف در آن مكان صادر شد. همه مردم ايستادند. وقت ظهر هوا به شدت گرم بود. پيامبر اكرم(ص) نماز ظهر را با جماعت خواند سپس در حالى كه مردم دور او را گرفته بودند، بر روى نقطه بلندى كه از جهاز شتران برپا شد، قرار گرفت و با صداى رسا خطبه خواند و سپس فرمود:
«مردم نزديك است من دعوت حق را لبيك گويم و از ميان شما بروم من مسؤولم و شما هم مسؤوليد» .
سپس مطالبى گرانبها بيان كرد و فرمود :
«من دو چيز نفيس در ميان شما به امانت گذاردم، يكى كتاب خدا و ديگرى عترت و اهل بيت من، اين دو هرگز از هم جدا نشوند. مردم بر قرآن و عترت من پيشى نگيريد و در عمل به آنها كوتاهى نورزيد كه هلاك مى‏شويد» .
در اين هنگام دست على(ع) را گرفت و او را بلند كرد و به همه مردم معرفى نمود، سپس فرمود:
«سزاوارتر بر مؤمنان از خود آنان كيست؟ همگى گفتند: خدا و پيامبر او داناترند» .
پيامبر اكرم(ص) فرمود :
«خدا، مولاى من و من، مولاى مؤمنانم و من بر آنها از خودشان اولى و سزاوارترم‏» .
بعد فرمود:
« من كنت مولاه فهذا على مولاه ‏اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و… »
«اى مردم هركس من مولاى اويم، على مولاى اوست، خداوندا كسانى را كه على را دوست دارند، دوست بدار و كسانى كه او را دشمن دارند، دشمن دار و…»
سپس فرشته وحى نازل شد و آيه « اليوم اكملت لكم دينكم…» را نازل فرمود و آن روز در تاريخ اسلام جاودانه و حماسه ساز شد . »
ابن‌ ابي‌ ليلي‌ مي‌ گويد: با علي‌ در رحبه‌ بودم‌ (ظاهراً موضعي‌ نزديك بصره در عراق‌) كه‌ مردم‌ را به‌ سوگند مي ‌گرفت‌ كه‌ آناني‌ كه‌ از پيامبر شنيده ‌اند كه‌ روز غدير خم‌ مي ‌گفت‌ : « بر هر كه ‌منم‌ مولي‌، او راست‌ علي‌ مولي‌» به‌ پا خيزد. در آن‌ هنگام‌ دوازده‌ نفر بدري‌ به‌ پا خاستند و گفتند ما گواهي‌ مي ‌دهيم‌ كه‌ پيامبر آن‌ روز گفت ‌: آيا ولايت‌ من‌ نسبت‌ به ‌مؤمنان‌ از خودشان‌ بيشتر نيست‌ ، و زنانم‌ مادران‌ شان‌ نمي ‌باشند؟ ما گفتيم‌ چرا اي ‌رسول‌ خدا! آن‌ گاه‌ پيامبر فرمود : بر هر كه‌ من‌ ولايت‌ دارم‌ علي‌ بر او ولايت‌ دارد. خدايا دوستانش‌ را دوست‌ بدار و با دشمنانش‌ دشمن‌ باش‌!
نظير چنين‌ حديثي‌ از براء بن‌ عازب‌ نيز نقل‌ شده‌ است‌ با اين‌ اضافه‌ كه‌ عمر بن‌ الخطاب‌ آن‌ گاه‌ رو به‌ علي‌ كرد و گفت‌: تو از امروز ولي‌ّ هر مؤمني‌ گشتي‌!
حديث‌ غدير از جمله‌ احاديثي‌ است‌ كه‌ به‌ دليل‌ تواتر در نقل‌ آن‌ نياز به‌ سند ندارد، ليكن‌ در عين‌ حال‌ مرحوم‌ علامه‌ اميني‌ در مجلدات‌ الغدير خود به‌ ذكر آن‌ ها پرداخته‌ چنان‌ كه‌ تنها كساني‌ كه‌ شعر حسان‌ بن‌ ثابت‌ را در مورد غدير نقل‌ كرده‌ اند گروه‌ كثيري‌ را تشكيل‌ مي ‌دهند كه‌ در جلد دوم‌ در ترجمة‌ حسان‌ آمده‌ است‌ و از آن ‌جمله ‌اند: حافظ‌ ابو عبد الله‌ مرزباني‌ در مرقاة‌ الشعر . حافظ‌ خركوشي‌ در شرف‌ المصطفي ‌. حافظ‌ ابن‌ مردويه‌ اصفهاني‌. حافظ‌ ابونعيم‌ اصفهاني‌. حافظ‌ ابوسعيد سجستاني‌. خوارزمي‌ مالكي‌ در المناقب‌ و مقتل‌ الامام‌ السبط‌ الشهيد . حافظ‌ ابوالفتح‌ نطنزي‌ در الخصايص‌ العلويه‌ . و…
در ثبوت‌ و صحت‌ حديث‌ غدير، همين‌ بس‌ كه‌ عمرو عاص‌ در قصيدة‌ الجلجليه‌، وقتي‌ معاويه‌ را سرزنش‌ مي ‌كند در شعرش‌ او را مخاطب‌ قرار مي ‌دهد و مي‌ گويد ما تو را در برابر نص‌ پيامبر در مورد خلافت‌ علي‌ انتخاب‌ كرديم‌ و مي‌ داني‌ كه‌ به‌ خاطر چه‌ بوده‌ است‌.
علامه‌ اميني‌ مي ‌نويسد دو نسخه‌ از اين‌ شعر در دو مجموعه‌ در كتابخانه‌ خديوي ‌مصر موجود است‌ كه‌ در فهرست‌ آن‌ كتابخانه‌ به‌ تاريخ‌ 1307. ج‌ 4. ص‌ 314. به ‌ثبت‌ رسيده‌ است‌.
در احوال خواجه ابوسعيد ابوالخير از عرفاي شافعي مذهب مشهور قرن چهارم هجري ، (متولد غره محرم 357) نقل شده است كه در معناي « سبع هفتم» قرآن ايشان فرموده كه « سبع هفتم آن است كه : يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربك» .
لازم به تذكر آن است كه اين همان آيه‌اي است كه در رابطه با معرفي امام علي به عنوان ولي امر مسلمين در غدير خم نازل شده است .
شخصي به اسم باباحسن امام جماعت شيخ ابوسعيد و اصحاب او بود . شيخ ديد او در نماز صبح ، در قنوت آن خواند : تباركت ربنا و تعاليت اللهم صل علي محمد ؛ و به سجده رفت بعد از نماز شيخ از او پرسيد چرا بر آل محمد صلوات نگفتي كه اللهم صل علي محمد و علي آل محمد ؟ گفت اصحاب در اين مساله اختلاف دارند كه در تشهد اول و قنوت بر آل محمد صلوات بايد گفت يا نه ، و من احتياط كردم . شيخ گفت ما در موكبي نرويم كه آل محمد در آنجا نباشد .
اگر اندك تاملي در عرفان اسلامي و احوال عرفا اعم از شيعه و سني داشته باشيم مي بينيم كه همة آنان بالاتفاق خرقه به مولا علي مي رسانند . از باب نمونه به سلسلة ابوسعيد ابو الخير مي نگريم كه از طريق حبيب عجمي به حسن بصري ، و از او به امير المؤمنين علي (ع) ، و از ايشان به پيامبر (ص) مي رسد . ايضاً در اين ارتباط آورده است : ابوسعيد از عبد الرحمن سلمي ، او از ابوالقاسم نصرآبادي ، او از شبلي ، او از جنيد بغدادي ، او از معروف كرخي ، و او از امام محمد باقر ، از امام جعفر صادق ، از امام زين العابدين ، از امام حسين ، از امام علي ، از پيامبر اكرم عليهم الصلوات و السلام خرقه گرفته است .
موقعيت امام علي نزد اهل سنت -‌ چنان كه در بيان پيامبر آمده – به‌ منزله‌ كعبه‌ اي است كه‌ به‌ سوي‌ او مي ‌آيند و او نمي ‌آيد .
امر ولايت‌، مورد اتفاق‌ جميع‌ فرقه‌هاي‌ ديني است‌، و ليكن‌ از اين‌ پس‌، برداشتها در مورد ولايت‌ به‌ تشتت‌ ميگرايد اگر چه‌ اصل‌ صورت‌ مساله‌ پاك‌ نميشود و هر كس‌ به‌ نهجي كه‌ رفته‌ است‌ اصل‌ ولايت‌ را – چه‌ سني و چه شيعه‌- مي پذيرند .بر اين‌ اساس‌، اهل‌ سنت‌ نيز ولايت‌ را در ذريه‌ پاك‌ و مقدس‌ ائمه‌ اثناعشر كه‌ شيعه‌ بدانها باور دارند ميشناسند و اين‌ نوع‌ ولايت‌ غيرمنصوص‌ است‌ كه‌ نشان‌ از كمال‌يافتگي روحي شخص‌ و رسيدن‌ به‌ قرب‌ حق‌ تعالي تا مرحله‌ شهود و اشراق‌ و الهام‌ و كرامات‌ دارد.
تنها تفاوت شيعه با اهل سنت در اين‌ ولايت‌ عرفاني، تبعيت‌ به‌ مقتضاي‌ اسوه‌ بودن‌ هست‌، كه آن ها‌ مرجعيت‌ سياسي جامعه‌ را در شخص‌ ولي، تابع‌ بيعت‌ يا مانند آن‌، مي دانند كه امت بر رهبري‌ سياسي او اتفاق‌ كنند . مولوي‌ در اين‌باره‌ مي گويد:
هر كه‌ را خوي‌ نكو باشد به‌ دست‌
هر كسي كو شيشه‌ دل‌ ناشكست‌
پس‌ امام‌ حي و قائم‌ آن‌ ولي است
‌خواه‌ از نسل‌ عمر خواه‌ از علي است‌
مهدي‌ و هادي‌ ولي است‌ اي‌ راه‌جو
هم‌ نهان‌ و هم‌ نشسته‌ پيش‌ رو .
كه احتمالاً بايد مراد مولوي از جملة آخر ، اشاره به سخن اما علي به كميل در باره حجت خدا باشد كه فرمود : يا ظاهر و آشكار است و يا از ترس دشمنان پنهان .
بنا بر اين ، مي بينيم كه مسالة ولايت اهل بيت به ويژه ولايت مولا علي (ع) محور وفاقي است كه ملت اسلام بر گرد آن ، به اتفاق و اتحاد مي رسند .

 تاثير خاص غدير بر شيعه
و اما در ارتباط با تاثير خاص آن بر شيعه ، به دليل مرشد و مقتدا و الگو و امام ظاهر و خليفة پيامبر بودن آن امام به حق ، نيز آثار زير را در ميان ملتي كه پيرو راه و مرام آن حضرت هستند ، طبعاً در بر دارد :
1 . روز عيد غدير هر سال ياد آور انتصاب مولي علي (ع) ، و درخشان ترين روز سال از نظر معنوي مي باشد ؛ چه آن كه اين روز – بنا به گفتة شخص پيامبر (ص) برترين عيد امت اسلام بايد باشد . پيامبر (ص) فرمود :
« يوم غدير خم افضل اعياد امتى و هو اليوم الذى امرنى الله تعالى ذكره فيه بنصب اخى على بن ابى طالب علما لامتى، يهتدون به من بعدى و هو اليوم الذى اكمل الله فيه الدين و اتم على امتى فيه النعمة و رضى لهم الاسلام دينا »
روز غدير خم برترين عيدهاى امت من است و آن روزى است كه خداوند بزرگ دستور داد; آن روز برادرم على بن ابى طالب را به عنوان پرچمدار (و فرمانده) امتم منصوب كنم، تا بعد از من مردم توسط او هدايت‏شوند، و آن روزى است كه خداوند در آن روز دين را تكميل و نعمت را بر امت من تمام كرد و اسلام را به عنوان دين براى آنان پسنديد.
2 . اين روز تجديد عهد بيعت با امام خود مي باشد : و شيعيان در اين روز به يكديگر چنين تهنيت مي گويند : الحمد لله الذي جعلنا من المتمسكين بحبل ولاية مولانا امير المؤمنين و الائمة (ع) .
3 . اين روز بازنگرشي مستمر است بر انطباق خود بر مشي و مرام مولا علي (ع) به عنوان يك الگو واسوة كامل اسلامي ، كه در نتيجه ، شيعه دائما و به طور مستمر بدين وسيله خود را چك مي كند تا كمترين تخطي از شيوة مرضية علوي را نداشته باشد .
4 . از مفهوم ولي و ولايت نوعي پشتيباني استنباط مي شود كه به موالي دلگرمي و پشت گرمي مي بخشد و به عنوان يك محور رواني او را متكي به قدرت قدسي لايزال مي سازد ، چنان كه در مواقع سخت زندگي او را به استمداد مي طلبد . و اين امر ريشة ديني در فرهنگ ما دارد ، چنان كه در فراز زير مي خوانيم : « ناد علياً مظهر العجائب تجده عوناً لك في النوائب كل هم و غم سينجلي بعظمتك يا الله بنبوتك يا محمد بولايتك يا علي » .
آرى روز عيد غدير، براي پيروان آن امام ، روز حماسه جاويد، روز ولايت، روز امامت، روز وصايت، روز اخوت، روز رشادت ، شجاعت ، شهامت ، حفاظت ، رضايت و راحت ‏، روز نعمت، روز شكرگزارى، روز پيام رسانى، روز تبريك و تهنيت، روز سرور و شادى و هديه فرستادن، روز عهد و پيمان و تجديد ميثاق، روز تكميل دين و بيان حق، روز راندن شيطان، روز معرفى راه و رهبر، روز آزمون، روز ياس دشمن و اميدوارى دوست و خلاصه روز اسلام و قرآن و عترت ، است ؛ روزى كه پيروان واقعى مكتب حيات ‏بخش اسلام آن را گرامى مى ‏دارند و به همديگر تبريك مى‏ گويند .