در حاشیه همایش عظیم امت اسلام

عید قربان یا همایش عظیم اسلامی

در آستانه فرارسیدن بزرگترین همایش امت اسلام یعنی عید سعید قربان هستیم و لازم دیدم از میان آثار گوناگون سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، معنوی و عرفانی این مناسک عظیم به دو موضوع که بنا به نیاز جوامع اسلامی ملموس ترند اشاره ای داشته باشم:

یک – نگاهي به پديده «همگون‌گردي يا همشكلي» از زاويه جامعه شناسي
موضوع همگون‌گردي(isomorphism) يك پديده اجتماعي است كه در اكثر جامعه‌ها در ميان توده مردم به چشم مي‌خورد.
آنچه يك جامعه‌شناس را به مطالعه پيرامون اين مسأله وا مي‌دارد، وجود آن به عنوان يك پديده است؛ همچنين او نسبت به بحث‌هاي زيست محيطي پديده‌ها نيز توجه دارد؛ اما كاوش پيرامون اين كه چنين چيزي در اثر چه عوامل و شرايطي پديد مي‌آيد، چندان در حيطة بحث وي نمي‌باشد. او به واقعيت و عينيت و نوع و ميزان تأثيري كه ممكن است به عنوان يك فاكتور بر جامعه داشته باشد بدان مي‌نگرد.
تريانديس در باره اين پديده در جامعه‌هايي نظير جامعه ما مي‌نويسد:
« همگون‌گردي Conformity: در يك فرهنگ جمعگرا مردم خود را با درون گروه هم‌شكل مي‌كنند و با برون گروه رفتار غير تعاوني دارند… ميد در سال 1961 با دسته بندي كردن جوامع به سه شكل تعاوني، رقابتگر و فردگرا اظهار مي كند : همگون گردي در ميان جوامع رقابتگر بيشتر از دو نوع ديگر وجود دارد. جامعه رقابتگر ويژگي جمعگرايانه بيشتري دارد در حالي كه دو نوع ديگر ويژگي‌هاي فردگرايانه بيشتري دارند (تريانديس، 1378، 347و345).
تحقيقات نشان داده‌اند كه همگون‌گردي در ميان جوامع رو به رشدي كه از انسجام و يك‌پارچگي بيشتري برخوردار بوده‌اند، بيشتر بوده است. ليكن از مجموع مطالعاتي كه در زمينه همشكل‌گرايي به عمل آمده است چنان بر مي‌آيد كه اين پديده به اهميت تصميم‌ها بستگي دارد. اگر فرد قدرت بر تصميم خاصي داشته باشد، خود مي‌انديشد و تصميم مي‌گيرد و گرنه سعي مي‌كند با تقليد از عموم و همگون شدن با اكثريت، كار خود را با تصميم آنان سازگار نشان دهد. اين مطلب را شماري از تحقيق‌هاي ميداني اثبات نموده‌اند كه در اين بخش از كتاب، بدان‌ها رويكرد شده است.

دو – چگونه میتوان از سنت قرباني استفاده بهينه نمود؟
بر اساس آنچه از آيات وروايات برداشت مي‌كنيم، فلسفه امر به قرباني كردن در منا و يا وطن شخص، برخورداري فقيران و مستمندان جامعه از گوشت آن است كه مي‌توان به موجب رخصتي كه در روايات داده شده است، گوشت يا قيمت قرباني را به فقيران داد تا در هر موردي كه بيشتر نيازشان بود آن را هزينه نمايند. شيخ طوسي در تهذيب الاحكام مي‌نويسد:
اگر قرباني كردن متعذر باشد قيمتش را بپردازد هم جايز است. نوفلي از عبدالله بن عمر نقل كرده كه گفت در مكه بوديم كه گراني در مال قرباني پديد آمد، يك دينار دو دينار و سه دينار شد تا به هفت دينار رسيد بعد هم ناياب شد، هشام به امام ابي الحسن (شايد امام رضا) جريان را نوشت و امام در پاسخ مرقوم داشتند كه ميانگين سه نرخ اولي را تصدق كنيد درست است . (البته چنين موردي هم اكنون وجود ندارد، ليكن مي‌توان با كشف مناط قطعي حكم، آن را تسري به هر نوع ضرورتي داد؛ همچنين ممكن است فقيه جامع الشرايط بتواند از احكام ثانويه در مواردي از اين قبيل كمك بگيرد).
باز هم شيخ طوسي در كتاب ديگرش استبصار دو حديث از امام صادق (ع) در ارتباط با جواز استفاده اهالي بيرون حرم از گوشت قرباني كه طبعا وابسته به جواز بيرون بردن آن از حرم مي‌باشد نقل مي‌كند، سپس از جمع احاديث چنين برداشت مي‌نمايد كه:
دو خبر اولي با اين كه گوشت قرباني به عنوان توشه برده شود منافاتي ندارند زيرا در آن نيامده است كه بيرون بردن قرباني توسط قرباني كننده جايز است يا توسط مشتري گوشت؟ و چون كه در ظاهر روايت چيزي نيست آن را حمل بر اين مي‌كنيم كه كسي كه گوشت قرباني را بخرد، اشكالي ندارد آن را از حرم بيرون ببرد. و آنچه بيشتر بر اين مدعا دلالت دارد روايت حسين بن سعيد از احمد بن محمد از علي از امام كاظم (ع) است كه فرمود حاجي از قربانيش توشه نمي‌برد و فقط مي‌تواند در آن مدتي كه در آن جا است از آن بخورد، مگر كوهان شتر را كه آن جنبه دوايي دارد. احمد ادامه داد كه امام گفت اين كه حاجي از گوشت‌هاي منا بخرد و آن را توشه كند اشكالي ندارد .
مرحوم محدث نوري (ره) در كتاب مستدرك مي نويسد:
در بعضي از نسخه‌هاي رضوي (ع) آمده است كه پوست حيوان قرباني مي‌تواند مورد انتفاع واقع شود، با پول آن متاعي خريداري شود، و اگر تصدق داده شود بهتر و برتر است؛ نيز مي‌توان آن را دباغي كرد و ظرف آب يا جانماز (و ساير ملزومات) از آن تهيه نمود .
البته يادكرد اين مطالب نه به عنوان طرح يك استنباط فقهي از نگارنده، كه خاطرنشاني از اين نكته است كه اگر مي بينيم اخيراً با تدبيري كه در جهت جلوگيري از اسراف آن همه گوشت انديشيده شده و طبق برنامه به مصرف فقراي مسلمان بيرون از حرم رسانده مي شود به خاطر كار اجتهادي فقهاي اسلام روي اين مسأله است تا برون‌شدي از تنگناي اقتصادي اين جوامع باشد وآن همه نعمات الهي به مصرف مسلمانان نيازمند برسد.
به راستي تصور آن چقدر مسرت بخش است كه شماري در حدود يك ميليون و سيصد هزار رأس مال قرباني كه هر ساله در منا ذبح مي‌شود، به گونه سازمان يافته به مصرف مستحقين برسد و يا از راه فروش آن كمك مالي به بي‌بضاعتان و ترميم كاستي‌ها و نارسايي‌هاي مدني در جوامع اسلامي بشود، طبعاً به ميزان قابل توجهي فقر و به دنبال آن فساد در شكل‌هاي مختلف آن از ديار اسلامي ريشه‌كن مي‌شود.
التفات به نتايج مادي مناسك حج بخصوص قرباني در بيان اهل بيت (ع)
مرحوم كليني در كتاب كافي حديثي از امام صادق (ع) نقل كرده است كه پيامبر (ص) فرموده‌اند:
خوب كمكي ثروت براي نيل به تقواي الهي است . يا چنان كه امام صادق (ع) مي‌فرمايد:
چه كمك خوبي دنيا براي آخرت است .
پايه بودن مسائل مادي براي امور معنوي نه تنها از بعد كمكي و معاضدت آن است كه حتي در بيان پيامبر (ص) فقدان آن يعني فقر و ناداري مي‌تواند منشأ كفر قرار بگيرد چنان كه امام صادق (ع) نقل مي‌كند كه پيامبر (ص) فرموده است:
نزديك است فقر به كفر بينجامد؛ كه اين مطلب از بصيرت ديني و الهي پيامبر نسبت به واقعيت مسائل انساني خبر مي‌دهد .
بنا بر اين، در اسلام براي جلوگيري از سقوط افراد مسلمان به اعماق دره فقر و درماندگي مادي چاره جويي شده راهكارهايي ارائه گرديده است كه يكي از آن‌ها بركاتي است كه در اين اجتماعات وجود دارد.
امام صادق (ع) در ضمن حديث مفصلي وقتي به مسأله قرباني كردن در روز عيد قربان مي‌رسد در ارتباط با فلسفه وجودي آن مي‌فرمايد:
قرباني براي آن وضع شده است تا تهيدستان از گوشت سير بخورند. پس شما بايد هميشه از فزوني آنچه خدا به شما مكرمت فرموده است نان‌خوران و همسايگان‌تان را بخورانيد و با برادران‌تان پيوند برقرار كنيد و همچنين به وضع خوراك فقيران و تهيدستان برسيد .
منظور حضرت اين است كه اين برنامه در روز عيد قربان هر چند كه به خودي خود موضوعيت دارد و كمكي است، ليكن در واقع، اين مناسك به مثابه يك عمل نمادين مايه عبرت و وسيله آموزش شما براي عمل در تمامي ايام سال است كه از بي‌نوايان و تهيدستان يادتان نرود (تكرار كلمه « فقيران و تهيدستان» در اين حديث قابل تامل‌ است).

محمد حسین پژوهنده 11/25/ 1444 ق مصادف با 1402/3/24ش