افول یک ستاره

«انتشار کتاب جدید فاضل نظری ، دعوت از ایشان به برنامه ی پربیننده ی خندوانه همزمان با جشنواره ی سالانه ی کتاب و تجدید چاپ های مکرر کتاب تازه ی ایشان بعد از این حسن تصادف ، دلیلی شد برای بازنشر این نوشته که بیش از یک سال از کتابت آن می گذرد»

 به نام سراینده ی منظومه ی هستی …

هفت ـ هشت سال پیش ، در پاسخ به این سوال که «تواناترین و محبوب ترین غزلسرای معاصر کیست» ، بدون ذره ای تردید پاسخ می دادم : «فاضل نظری» اما امروز چنین اعتقادی ندارم .
اما چه شد که این ستاره ی غزل امروز ـ لااقل در ذهن من و بسیاری از دوستان اهل شعر و ادب ـ افول کرد؟ بسیار مشتاق بودم تا پاسخی برای این سوال بیابم و نمی یافتم تا این که …
قریب به یک سال پیش ، هدایایی بسیار ارزشمند از دوست بزرگوارم آقای ابوذر سیه پوش دریافت کردم . در میان این هدایای نفیس ،  نسخه‌ای از کتاب «ضد» نیز جای داشت. «ضد» آخرین مجموعه از اشعار منتشر شده‌ی شاعر نامدار معاصر ، فاضل نظری است.
آنچه که ذیلاً تقدیم می گردد ، نظــرات شخصی نگارنده است پس از مطالعه ی چندباره ی این کتاب و سایر کتاب های این شاعر پر‌آوازه.
 
دکتر فاضل (ابوالفضل) نظری ، شاعری توانا و خوش‌قریحه که  با «گریه های امپراتور» به جایگاهی درخـور توجه در بین علاقه مندان به شعر کلاسیک پارسی دست یافته بود ، در ادامه و با ارائه‌ی مجموعه های دوم و سومش (اقلیت و آن ها) ، موقعیت خود را تثبیت نمود.
چاپ مجدد آثار فاضل نظری آن هم در دفعات مکرر و در شرایطی که کمتر مجموعه‌ی شعری به چاپ دوم و سوم می‌رسید ، حاکی از اقبال شعر‌دوستان به آثار این شاعر موفق بود.
اما دلایل این اقبال عمومی چه بود؟
یافتن و بررسی تمامی عواملی که موجب چاپ چندین و چند باره‌ی آثار این شاعر گردیدند ، نه در حوصله‌ی این یادداشت  می گنجد و نه بر نگارنده  روشن است به ویژه که عواملی چون حمایت از سوی فلان سازمان و بهمان ارگان و یا برگزیده شدن به عنوان شاعر ویژه و امثال این ـ اگرچه درخور اعتنا اما ـ قابل اثبات نیستند .  اما بی‌شک ، کیفیت آثار شاعر ، از مهمترین دلایل توجه و اقبال عمومی علاقه مندان بوده است.
غزل‌های جوششی فاضل نظری که به زبانی نزدیک به زبان معیار و مفاهیمی قابل لمس برای مخاطبین سروده شده بودند ، وجود المان‌های آشنا ، عدم تکلف شاعر ، ظرافت و صداقت مشهود در پرداخت به مسائل اعتقادی و نکات دیگری از این دست، وجه تمایز و توفق آثار او بر سایر اهالی کلاسیک می نمود.
ذیلا نمونه هایی از آثار این شاعر را که در سه مجموعه‌ی نخستش به علاقه مندان ارائه شد مشاهده می‌نمایید .

از مجموعه‌ی «گریه های امپراتور» :
 
مستي نه از پياله نه از خم شـروع شد
از جادة سه‌شنبه شب قم شــروع شد
 
آيينه خـــيره شــد به من و من به‌ آيينه
آن قدر خيره شـد كه تبسم شروع شد
 
خورشيد ذره‌بين به تماشاي من گرفت
آنگاه آتش از دل هـــيزم شـروع شــــد
 
وقتي نسيم آه من از شيشه‌ها گذشت
بي‌تابي مزارع گـــــندم شــروع شـــــد
 
موج عذاب يا شب گرداب ؟! هـــيـچ يك
دريا دلش گرفت و تلاطم شـروع شـــد
 
از فال دست خود چه بگـويم كه ماجرا
از ربنــــــاي ركعت دوم شـــروع شـــد
 
در سجده توبه كردم و پايان گرفت كار
تا گفتم السـلام عليكم … شــروع شد
  
از مجموعه‌ی «اقلیت» :
 
از صلح می‌گویند یا از جنگ می‌خوانند؟!
دیوانه‌ها آواز بی‌آهـــــنگ می‌خـــــوانند
 
گاهی قناری‌ها اگر در باغ هـــم باشــند
مانند مرغان قفــس دلتنگ می‌خــــوانند
 
کنج قفس می‌میرم و این خلق بازرگان
چون قصه‌ها مرگ مرا نیرنگ می‌خوانند
 
روزی همین مردم که سنگم می زنند از رشک
نام مرا با اشک روی ســــنگ می‌خوانند 
 
این ماهی افــــتاده در تنــــــگ تماشا را
پس کی به آن دریای آبی‌رنگ می‌خوانند
 
از مجموعه‌ی «آن ها» :
 
از سخن چینــــــــان شنیـــــــدم آشنایت نیستم
خاطـــــراتت را بیــــــاور تا بگــــــویم کیستــــــم
 
سیلی هم صحبتی از موج خوردن سخت نیست
صخـــره ام هر قــــدر بی مهری کنی می ایستم
 
تا نگویی اشک های شمـــــع از کم‌طاقتی است
در خـــــودم آتش به پا کـــــردم ولی نگریســــتم 
 
چون شکست آیینه ، حــــیرت صد برابر می شود
بی سبب خـــــود را شکــــستم تا بیننم کیستــم
 
زندگی در برزخ وصـــل و جـــــدایی ساده نیست
کاش قدری پیش از این یا بعــد از آن می زیستم
 
چنان که می بینیم ، آیتم هایی که پیش از این به آنها اشاره شد به وضوح در این آثار قابل رؤیت هستند. اگرچه در این مجموعه ها نیز ـ به ویژه در مجموعه های دوم و سوم ـ آثاری به چشم می خورند که از منظر حس جاری در اثر و شاعرانگی ، قابل قیاس با شاهکارهایی که به عنوان نمونه ارائه گردید نیستند اما از سویی تلورانس کیفیت آثار در حدی قابل قبول است و از سوی دیگر تعداد این نوع آثار به نسبت آثار درخشان موجود در هر مجموعه ، قابل چشمپوشی است.
حال از منظری دیگر به آثار این غزلسرای خوش ذوق می نگریم.
چنان که پیشتر نیز اشاره شد ، سه مجموعه ی نخست شاعر با اقبالی چشمگیر مواجه شدند و طبعا به دفعات فراوان به تجدید چاپ رسیدند. اما سرانجام با قدیمی شدن عنوان کتاب ها ، از میزان تقاضا برای این آثار کاسته شد.
در این مقطع زمانی ، حرکتی هوشمندانه ، انتشار مجدد این مجموعه ها را به پروژه‌ی اقتصادی پرسودی بدل نمود.
مجموعه ی سه کتاب پیشین به همراه ده غزل جدید در مجلدی تازه تحت عنوان «سه گانی» به بازار کتاب عرضه شد.
البته این اولین اقدام اقتصادی در خصوص آثار این شاعر محبوب نبود.
طراحی کتاب های منتشر شده از این شاعر به شکلی بود (و همچنان هست) که تنها صفحات فرد کتاب حاوی شعر بودند و صفحات زوج با تصویری تیره پر شده بود. یعنی کتابی 80 صفحه ای ، حاوی 38 قطعه شعر بود. این یعنی ارائه ی مجلدی با صفحات زیاد و محتویات کم به پشتوانه ی محبوبیت شاعر.
این حرکت هوشمندانه ، در طبع کتاب «ضد» نیز به کار گرفته شده است. مجلدی 112 صفحه ای ، حاوی 51 غزل است. این حکایت وقتی بیشتر توجه را به خود جلب می کند که پای چند عدد و رقم دیگر هم به میان می آید.
10 غزل از این 51 غزل ، همان غزل هایی هستند که هنگام تدوین مجموعه ی سه گانی به آثار قبلی افزوده شده بود و نکته ی دیگر این که 28 غزل از این 51 غزل ، تنها از پنج بیت تشکیل شده اند .
نتجه ی بررسی کیفیت آثار مندرج در این مجموعه و قیاس آنها با آثار مندرج در مجموعه های پیشین نیز دقیقا برخلاف توقع مخاطب است. خواننده ی این مجموعه توقع دارد که با آثار دلنشین تر و پخته تری روبرو گردد اما نه تنها اثری از دلنشینی و پختگی در این آثار به چشم نمی آید بلکه گویی مهمترین فاکتوری که اشعار فاضل نظری را به جایگاهی رفیع رسانده بود نیز از آن گرفته شده است : جوشش …
وقتی مواردی چون نحوه ی طراحی کتاب ها از نخستین مجموعه تا به امروز  ، تدوین مجموعه ی سه گانی ، طراحی مجموعه ای جدید با حداقل تعداد ابیات و بیشترین صفحات ممکن ، قیمت کتاب و کیفیت آثار مندرج در مجموعه ی «ضد» را در کنار هم قرار می دهیم ،چنین به نظر می رسد که این  آخرین مجموعه ، صرفا با اهداف اقتصادی ساخته و ارائه گردیده است .
در سال های انتشار «گریه های امپراتور» و «اقلیت» ، اعتقادم بر این بود که دکتر فاضل نظری ، برترین شاعر معاصر است . شاعری که همزمان با بهره گیری از محاسن اشعار دوره ی وقوع ، هوشمندی شاعران دوره ی سبک هندی را نیز به تماشا می گذارد. اما بر خلاف آنچه که انتظار می رفت ، در سال های بعد ، علیرغم افزایش دانش و تجربه ی شاعر ، نه تنها بر کیفیت آثارش افزوده نشد بلکه شاهد سیر نزولی کیفیت آثار این غزلسرای خوش قریحه نیز بودیم و این تنزل تا حدی ادامه یافت که نظری را به شاعری معمولی از دوره ی سبک هندی مبدل نمود و این حکایت چندان منطقی نمی نُمود.
بررسی اجمالی فرایندی که به انتشار «ضد» ختم شد ، افول این ستاره را ـ لااقل برای نگارنده ـ توجیه می کند …

فروردین 1394 
نوید دانایی هوشیار