چرا ادبیات را دوست نداریم ؟

این عناوین را بارها خوانده و شنیده ایم :

ـ زبان شیرین پارسی
ـ ادبیات غی پارسی
ـ آثار درخشان شاعران پارسی زبان
ـ پارسی شکر است
ـ …

در مورد صحتشان تردید نکنید.
زبان و ادبیات پارسی دارای ویژگی های منحصر به فرد است و به همینن دلیل ، سال هاست که ایرانیان به گنجینه های بی نظیر ادبی خود می بالند.
اما …
اما بر خلاف انتظار ، بسیاری از جوانان (به ویژه تحصیل کرده) را می بینیم که نه تنها از ادبیات پارسی لذت نمی برند بلکه از آن منزجر نیز هستند.
چرا؟
این مقاله به بررسی یکی از مهمترین عوامل بروز این تضاد می پردازد:

دانشگاه پیام نور یکی از بزرگترین موسسات آموزش عالی کشور است که بخش عمده ای از دانشجویان کشور به ویژه در رشته های زیرشاخه ی علوم انسانی در آن به تحصیل می پردازند. از جمله ویژگی های این مجموعه ی عظیم این است که امتحانات دروس مختلف در تمامی واحدهای آموزشی سراسر کشور ، همزمان و همسان برگزار می شود. بدیهی است که لازمه ی اجرای این طرح ، ارائه ی منابع درسی یکسان به همه ی دانشجویان می باشد.از این رو و با توجه به این که در اغلب رشته ها و برای اغلب واحدهای درسی ، حضور در کلاس اجباری نیست و واحدها به شکل «خودخوان» ارائه می شوند ، تمامی منابع درسی مختلف توسط اعضای هیئت علمی دانشگاه تدوین و تالیف شده و از طریق انتشارات پیام نور ، طبع و توزیع می شوند.
با این شرح مختصر و با عنایت به این که در جدول دروس همه ی رشته های تحصیلی در مقطع کارشاسی ، تعداد مشخصی واحد عمومی یکسان وجود دارد ، به وضوح می توان دریافت که تمامی دانشجویانی که در دانشگاه عظیم پیام نور در مقطع کارشناسی تحصیل می کنند ، واحدهایی یکسان را از منابع یکسان فرا می گیرند.
یکی از این واحدهای درسی ، واحد فارسی عمومی است با منبعی به همین نام که هرساله در چند صد هزار نسخه منتشر شده و در اختیار همه ی دانشجویان رشته های مختلف دانشگاه پیام نور (به جز رشته ی زبان و ادبیات فارسی) قرار می گیرد.
بررسی اجمالی این منبع 319 صفحه ای که تالیف آن را «گروه مولفان» بر عهده داشته اند به ما کمک می کند پاسخی برای سوالی که عنوان این مقاله است بیابیم.
از مرور فهرست این شاهکار چنین برمی آید که به باور «گروه مولفان» ، گذراندن واحد درسی فارسی عمومی ، اولین و آخرین فرصت یک دانشجو (ی مثلا رشته ی آبیاری گیاهان دریایی) است برای فراگرفتن آنچه که فراگرفتنش برای هر کارشناسی از نان شب واجب تر است.
تاریخ ادبیات ایران و جهان ، مکاتب ادبی ، دستور زبان فارسی ، معانی و بیان ، بدیع ، تاثیر عرفان و تصوف بر شعر و ادب پارسی ، سبک شناسی ، مکاتب ادبی ایران و جهان و مشاهیر ادبی هر سبک ، آیین نگارش و ویرایش ، متون نظم و نثر پارسی از بدو تبلور پارسی دری تا به امروز ، نظریه های ادبی و حتی روش های مختلف کتابداری (مثل روش دیوئی و روش متداول در کتابخانه ی کنگره ی آمریکا) از جمله مباحث ارائه شده در کتاب درسی فارسی عمومی است.
اما در انتقال این مطالب در سی و شش سرفصل اصلی که هر یک شامل چند زیرشاخه ی فرعی هستند نیز نکاتی به چشم می خورد که این منبع درسی را خاص تر می نمایاند. به عنوان مثال برای ارائه ی علم بیان ، مقاله ای از ادیب فقید محمد پروین گنابادی نقل شده که نثرش به نثر تاریخ بیهقی پهلو می زند یا برای معرفی فردوسی بزرگ ، مقاله ای بالغ بر 93 سطر از ادیب فقید مجتبی مینویی نقل شده به ضمیمه ی 47 سطر توضیحات «گروه مولفان» حاوی معنی واژه ها ، معنی جملات ، معرفی اعلام و … تا مگر به مدد این ضمیمه ، درک مقاله ی یادشده میسر شود.
دقت نظر «گروه مولفان» در ارائه ی برخی جزئیات ، تحسین برانگیز است . مواردی همچون  معرفی اجداد و نیاکان اهل ادب که در معرفی مولف قابوس نامه به وضوح مشهود است : عنصرالمعالی کیکاووس ابن اسکندر ابن قابوس ابن  وشمگیر ابن زیار …
گنجاندن شرحی مبسوط (یازده صفحه) درباره ی عرفان و شریعت و طریقت و حقیقت و … در منبع واحد درسی فارسی عمومی ، قطعا حاصل هم اندیشی «گروه مولفان» است که جهت رعایت تقارن ، به یازده صفحه معرفی عرفای نامداری همچون خواجه عبدالله انصاری و علامه طباطبایی و نقل برگی از آثار ایشان نیز مزین شده است.
اختصاص دو فصل کتاب به معرفی مکتب های ادبی جهان و ارائه ی شرحی مختصر از زندگی و آثار بیش از چهل نویسنده ی غیر ایرانی غیر فارسی زبان نیز درخور تأمل است.
اوج هنرنمایی گروه مولفان را می توان در گزینش آثار شاعران بزرگ ایران به تماشا نشست ؛ چنان که به مدد چند بیت از مثنوی معنوی که یحتمل در روزهای کسالت مولانا سروده شده ، با نقل چند نصیحت و موعظه ی دافع از استاد سخن و به یمن گزینش دو سه غزل بی روح و ایضا دم دستی از گنجینه ی بی بدیل حضرت خواجه ، طبع و هنر خداوندگاران شعر پارسی را به چالش کشیده اند.
«گروه مولفان» در تدوین این کتاب قطور ، توجه ویژه ای به مبحث تاریخ ادبیات داشته اند اما در معرفی ادیبان و صاحبان قلم ، کاملا سلیقه ای رفتار کرده اند. به عنوان مثال رودکی و خیام جایی در این منبع گسترده نیافته اند اما آشنایی با یاقوت و ابوریحان و حسینعلی راشد و منوچهر مرتضوی را برای دانشجویان مقطع کارشناسی (مثلا شیمی محض) ضروری دانسته اند.
ذکر و شرح معایب و نواقص این کتاب پرصفحه و پرتیراژ ، صفحاتی بیشتر از خود کتاب را می طلبد که طبعا از حوصله ی خوانندگان محترم این مقاله خارج است . از این رو به اشاره ی اجمالی به چند نکته ی دیگر بسنده می شود :
1 ـ چیدمان مطالب به شکلی شگفت انگیز نامناسب است . به عنوان مثال ، همسایگی اقبال و عبید و ویکتور هوگو ، به طرز غریبی سیر مطالعه را مخدوش می نماید.
2 ـ ادبیات به کار گرفته شده برای شرح مطالب مختلف هیچ قرابتی با زبان فارسی معیار ندارد چنان که گویی مولفان محترم ، نثر چهارمقاله ی نظامی عروضی سمرقندی را الگوی خود قرار داده اند.
3 ـ ایجاز در ارائه ی بخش های مختلف دستوری تا به حدی است که در بسیاری از موارد ، فراگیری مطالب به شکل خودخوان ـ تقریبا ـ غیر ممکن است.
4 ـ کثرت اسامی (شاعران و نویسندگان ایرانی و غیر ایرانی ، آثار و تالیفات ایشان و همچنین عناوین و اصطلاحات متداول در زیرشاخه های مختلف ادبی ایران و جهان و …) موجب می شود که بخش عمده ی زمان دانشجو به از برکردن آنها اختصاص یابد.
5 ـ ایرادات انشایی ، تایپی ، ویرایشی و … بعضا موجب انتقال مطالب نادرست شده و گاهی نیز خواننده ی کتاب را سردرگم می نماید.
6 ـ وجود مطالب بی ارزش و ارائه ی آنها با شیوه ای نامناسب را می توان توهین به شعور مخاطب نامید. (برای تماشای یکی از مواردی که به وضوح نماد توهین به شعور مخاطب است  می توانید به مقاله ی «دسته گل های پیام نور 1»  که توسط نگارنده ی همین مقاله تدوین شده و در سایت های ادبی مختلف موجود است مراجعه فرمایید)
آن چه که در سطرهای فوق اجمالا بدان اشاره شد ، قطره ای بود از دریا . تنها با مطالعه ی اصل کتاب می توان دافعه ای را که در سطر سطر آن خودنمایی می کند لمس نمود.
چنان که در سطرهای آغازین مقاله عنوان شد ، هر ساله چند صد هزار داشجوی دانشگاه پیام نور (اغلب در نخستین سال ورود به دانشگاه) ناگزیرند این کتاب پر دافعه را به عنوان منبع درسی واحد فارسی عمومی مطالعه نموده و مندرجات آن را به خاطر بسپارند. از شواهد و قراین چنین برمی آید  که پس از پاس کردن واحد یاد شده ، به جای باقی ماندن اطلاعاتی مفید و ارزشمند در خاطر دانشجو ، حس انزجار از ادبیات فارسی است که ذهنش را در بر می گیرد و این تیر خلاصی است بر پیکر ادبیاتی که بی توجهی و بی اهمیت انگاشتن آن در سال های دبستان و دبیرستان ، زخم های فراوانی بر آن وارد آورده است.

پارسی شکر است ؛ ادبیات پارسی غنی است ؛ آثار درخشان شاعران پارسی زبان بر تارک آسمان ادبیات جهان می درخشند اما …
ادبیات را دوست نداریم

نوید دانایی هوشیار
پانزدهم تیر نود و پنج