تفرجی در مجموعه رباعی «شیر و خورشید» از جلیل صفربیگی

بسم الله الرحمن الرحیم

تفرجی در مجموعه رباعی «شیر و خورشید» از جلیل صفربیگی

به قلم صدیقه محمدجانی

ما کشور عشق و ملک جاوید توایم

سرمست شراب ناب توحید توایم

خورشید، رضا و مرتضی هم شیر است

در تحت لوای شیر و خورشید توایم (ص 117)

مجموعه رباعی شیر و خورشید از تازه‌ترین کتا‌ب‌های شاعر و رباعی‌سرای مطرح معاصر جناب آقای جلیل صفربیگی با موضوع آیینی که نشر سپیده‌باوران در بهار ۱۳۹۸ با فاصلۀ زمانی کمی پس از مجموعه رباعی دمعشقیات (نشر سیب سرخ؛ 1397)، در 120 صفحه‌ منتشر نموده و در اختیار علاقه‌مندان شعر و ادب فارسی قرار داده است.

قبل از این مجموعه رباعی « او نویسی» در سال 1389 و مجموعه رباعی «شین» در سال 1391 با موضوع آیینی در نشر سپیده‌باوران به زیور چاپ آراسته شد که هر دو مجموعه در نوع خود موفق بوده‌اند و  مورد توجه شاعران و ادب‌دوستان قرار گرفته‌اند.

مجموعۀ حاضر، با ۱۰۵ رباعی در دو بخش«شیر» و «خورشید» به ترتیب در مورد امام علی (علیه‌السلام)، (شامل 53 رباعی) و امام رضا (علیه‌السلام)، (شامل 52 رباعی) است.

شاعر در این مجموعه به زبان ساده و در عین حال سرشار از عاطفه و تخیل و اندیشه، زوایای تازه‌ای از نگاه شاعرانه‌اش را در حوزۀ شعر آیینی در مورد این دو امام همام، در حوزۀ شعر علوی و رضوی نشان داده است.

وقتی یک کتاب به ویژه مجموعه شعری را برای مطالعه در دست می‌گیریم، اولین انتظار ما از نویسنده یا شاعر این است که پیام خود را در ظرف زبانی درست و سالم به ما منتقل کند.

از ویژگی‌های بارز رباعیات آقای صفربیگی زبان شیوا و مطابق با زبان معیار و رعایت دستور زبان رایج و متداول است. در اکثر رباعیات، اجزای جمله در جای خود قرار گرفته‌ است و در همین راستا حدود 69 رباعی از 105 رباعی این مجموعه با ردیف‌ و قافیۀ فعلی است و این یعنی تسلط شاعر برای انتقال حرف‌هایش در یک وزن خاص:

خون تو در این شهر چرا می‌ریزند

با کینه و با قهر چرا می‌ریزند

تو شهد و عسل به کامشان ریخته‌ای

در کاسۀ تو زهر چرا می‌ریزند (ص39)

در باقی رباعیات هم اجزای جمله تنها در جهت تأکید کمی جابه جا شده‌اند و به عنوان مثال گاه نهاد یا منادا به عنوان ردیف قرار گرفته است:

نه آدمی است و نه فرشته است علی

آب و گل هر دو را سرشته است علی

بر تارک هر چه در جهان می‌بینی

با خط خودش خدا نوشته است علی (ص 13)

یا

ما زاده شدیم از تراب تو، علی!

آباد دلی که شد خراب تو، علی!

گفتند حساب خلق در دست علی ست

خوردیم همه جا می به حساب تو، علی! (ص 61)

از آنجایی که وزن رباعی به دکلماسیون زبان فارسی بسیار نزدیک است، رباعیاتی که از زبان معیار فاصله می گیرند، از پسند ذائقۀ ایرانی دور می‌مانند و در همین راستا شاعران توانمند و پرمخاطب معاصر از جمله آقای صفربیگی به‌کارگیری درست و به جای زبان گفتار ( اصطلاحات روزمره و کنایات و ضرب‌المثل‌ها)  نیز در شعر خود توجه نشان داده‌اند:

دور از هیجان و از هیاهو اینجا

در دست گرفته عشق جارو اینجا

اینجا حرم امن شه طوس رضاست

آری دل شیر دارد آهو اینجا ( ص67)

یا

به قلب یخم گدازه دادی، مولا

شور و شر و شعر تازه دادی، مولا

من نام شما را به زبان آوردم

ممنون که به من اجازه دادی، مولا (ص63)

استفاده از ضمیر اول و دوم شخص در شعر باعث ارتباط و صمیمیت بیشتر شاعر و مخاطب می‌شود و از محسنات این شیوه هم این‌که مخاطب خود را در کنار شاعر احساس ‌کند:

راه تو نیفتاد به سویی که منم

دریا ندهد راه به جویی که منم

ایوان شما فقط کبوتر دارد

بیچاره کلاغ زشت‌رویی که منم! (ص 89)

و گاه برای اینکه شعر از حالت تعلیمی صرف خارح شود و برای تلنگر بیشتر، توجه و خطاب برخی رباعیات با  درون‌مایۀ  اعتراض به «من نوعی» است که البته قبل از این در رباعیات «ضد انتظار» از این شاعر، جلوه‌گر بود:

بستیم تو را دست و اسیر آوردیم

دستان تو را بسته که شیر آوردیم

یک عمر زدیم تیغ بر فرق سرت

حالا همه کاسه‌های شیر آوردیم(ص34)

یا

ما در پی جیفه‌ایم، مولا مددی

از خیل خلیفه‌ایم، مولا مددی

بیعت‌شکنان هر شب و هر روزیم

ما اهل سقیفه‌ایم، مولا مددی! (ص57)

در این مجموعه رباعی نیز شاعر با استفاده از آرایه‌های ادبی ( در دو بخش بدیع و بیان) به شاعرانگی سروده‌هایش غنا و طراوت بخشیده است طوری که گاه یک رباعی در عین سهل و ممتنع بودن به چندین هنر از آرایه‌ها آراسته است؛ مثل آرایه‌های جناس، واج‌آرایی، تکرار، تلمیح، تشبیه، استعاره و… در رباعی زیر:

از جام لبت عجب لبی تر کردیم!

لب‌ریخته، لب به لب، لبی تر کردیم

هشیار نمی شویم تا روز حساب

از سلسلة الذهب لبی تر کردیم (105)

پرداختن به جزییات و کشف زوایای جدید برای بیان اتفاقات شاعرانه از جمله نکاتی است که شاعران معاصر به آن بسیار توجه می‌کنند؛ چرا که دریافته‌اند یکی از کلیدی‌ترین راه‌هایی که شعر را از کلیشه‌ای شدن نجات می‌دهد، همین نکته است؛ یعنی به استخدام گرفتن واژه‌ها و ترکیباتی که تا کنون به تالار شعر وارد نشده‌اند.

شاعر در این مجموعه رباعی به ویژه در بخش دوم (خورشید)، با عنایت به نکتۀ بالا، با استفاده از مضامین و در پی آن تصویرپردازی‌های تازه، لذت عمیقی را در جان خواننده می نشاند:

بر سینۀ ما نشان قدس رضوی است

بر سفره همیشه نان قدس رضوی است

ما نیز مجاوران کویت هستیم

عالم همه آستان قدس رضوی است (ص 73)

استفادۀ درست از تلمیح با توجه به موضوع این مجموعه رباعی، به غنای شاعرانگی کار افزوده است.

تلمیح در این مجموعه گاه به وقایع اخیر اشاره دارد:

غربت‌زده پشت پنجره‌فولادم

اما به کسی نمی‌رسد فریادم

من گرگم و نیست هیچ کس ضامن من

ماتم‌زده توی صحن گوهرشادم (ص 88)

و گاه به وقایع حماسی و اسطوره‍‌های مردم ایران:

وصف تو شنید و عاشق دستان شد

نام تو به لب برد و یل دوران شد

افسانه نبوده است بی شک رستم

دستش تو گرفتی که چنین دستان شد (ص19)

و گاه شاعر با استفاده از تلمیح و با قرار دادن این دو امام بزرگوار در کنار پیامیران اولوالعزم و فرشتگان خاص پروردگار، با نگاهی شاعرانه  به مقام برترشان اشاره می‌کند:

هی نوحه… به تو دچار شد، نوح نبی

در عشق تو بی‌قرار شد، نوح نبی

شد غرق ولایت تو ناجی شد

بر کشتی تو سوار شد نوح نبی (ص15)

یا

از دایرۀ لطف خدا بیرون شد

از حصن حصین کبریا بیرون شد

آدم که شد از بهشت جاوید اخراج

از روضۀ رضوان رضا بیرون شد (ص 68)

و

صف صف همۀ ملائکه می‌آیند

اقطار جهان را همه می‌پیمایند

جبریل و سرافیل و مکاییل ببین

سر بر قدم قنبر او می‌سایند (ص 26)

سخن آخر اینکه شاعر در این مجموعه رباعی، توانسته مخاطب را در مقابل دریچه‌هایی تازه‌ای از شعر علوی و رضوی بنشاند و وقتی خوانندۀ ، بخش اول یا دوم این مجموعه را یک جا و بدون وقفه مطالعه می‌کند حلاوتی نظیر زیارت در حرم این دو امام عزیز در جانش می‌نشیند.

برای شاعر توانمند این مجموعه رباعی، موفقیت و شاعرانگی روزافزون آرزومندیم.

صدیقه محمدجانی

تیرماه 98