باسوادیم یا دانا

در فرهنگ لغات عامه و در اذهان اکثریت عامه ، صفت با سواد و دانا ، همواره در یک کفه قرار داشته و فرد با سواد از نظر عموم جامعه و عوام ، فرد دانایی محسوب می شود، اما اینطور نیست و ما باید بین این دو مفهوم ، تفاوت و اختلاف فراوانی را قائل شویم.
واژه سواد ابتدا به معنی توانایی در خواندن و نوشتن است و از ریشه اسود به معنی سیاهی می آید . در فرهنگ لغات هم به این معنی اشاره شده که سیاهی چیزی از دور مانند سیاهی شهر از دور …
و اما دانایی واژه ای است معادل خرد …
حال تفاوت این دو در کجاست ؟ آنچه که من می خوانم و می شنوم و آنرا حفظ می کنم جز سواد من است و آنچه که خود به آن می رسم و آنرا درمی یابم و کشف می کنم جز دانایی و خرد من است . با این حساب ، سواد برون ریزی از محفوظات است و دانایی مجموعه ای از یافته های فردی ،
حال کدامشان قابل اعتمادتر و قابل اتکاتر است ؟
مثالی برای روشن شدن این نکته عرض می کنم : امروز در کتاب یا مجله یا هر اثر مکتوب دیگری می خوانیم که سیاره مریخ مکان مناسبی برای زندگی بشر در آینده نیست . خب این را می خوانیم و یا می شنویم و می آموزیم و حفظ می کنیم و بعد … این مطلب را در جمع دیگری به تفسیر و مبسوط بیان می کنیم و عده ای در دلشان می گوید : چه آدم با سوادی است و درباره حیات انسان و امکان ادامه آن در دیگر سیارات چقدر اطلاعات دارد و . و . … حال بعد از چند سال می خوانیم یا در رسانه های تصویری می بینیم و می شنویم که دانشمندان با استفاده از تکنولوژی و دیگر ابزار روز ، پی برده اند که مریخ سیاره ای است که آثار حیات در آن دیده شده و برای مثال آب و … در آن وجود دارد. حال تمام سواد ما تغییر می کند و متوجه می شویم که غلط می انگاشتیم و می پنداشتیم … حال تکلیف افرادی که ما را به دانایی و با سوادی قبول داشتند و ما در میان آنها با سواد و قابل توجه و احترام بودیم چه می شود …؟ آیا باید که قبله شان را عوض کنند ؟ و سراغ کس دیگری بروند ؟
جالب است که بگویم این دسته از افراد که با سواد هستند ، بخود می بالند و خود را یک سر و گردن و یا حتی خیلی بیشتر از دیگران بالاتر می بینند …
حال بیاییم به مقوله دانایی و خرد کمی بپردازیم ، آنچه که خود انسان ، با سعی و تلاش و همت و عشق بدان برسد و خود به کشف و فهم و درک عمیق و حقیقی آن دست یابد ، جز دانایی اوست و تغییر ناپذیر است. برای مثال هم می توانم مثال های فراوانی را بیاورم از جمله پیامبران و بزرگان علم و دانش…
البته ذکر این نکته بسیار واجب است که گاها و به تکرار دیده ایم که دانشمندان نیز در درک و فهم جهان هستی مداوم در رشد و تغییر موضع هستند …بله ، اما در هر مقطع که به هر واقعیت و حقیقتی دست پیدا کرده اند ، آن یافته ، جز دانایی آنان بوده و خود بدان دست یافته اند و این حقیقت و یافته ، مال دیگری نبود و مال خودشان بوده و این مهم است .
حفظ کردن و آنرا به دیگران انتقال دادن ، امر بد و ناپسندی نیست ، اما باید بدانیم که این فقط و فقط یک واسطه گری است و فرد انتقال دهنده به هیچ عنوان فرد دانایی نیست و فقط و فقط و فقط فرد با سوادی است و بس…
دانستن فنون و اصول یک هنر، یعنی خواندن و حفظ کردن آن اصول و بیان آن ، جز سواد ما محسوب می شود و نه دانایی ما… البته یک استاد موسیقی که ساز تدریس می کند هم نت ها را حفظ کرده و هم علم نواختن و هنر نواختن را می داند و این مال خودش است چون تلاش کرده و بدان دست یافته است . اما کسی که از علم اقتصاد می گوید و یا تفسیر سیاسی می کند ( اگر سیاستمدار و فعال سیاسی و یا اقتصادی نباشد ) تنها و تنها یک حافظ خوب بوده وبس…
فرض کنیم من درباره شعر و اصول آن خیلی خوانده ام و می دانم که اصول شعر کلاسیک چیست و چگونه یک اثر در قالب شعر را باید بررسی ، تفسیر و تحلیل کنم و این اصولی که من خوانده ام و شنیده ام و فرا گرفته ام قرن هاست که تغییر نکرده ، ماننده چارچوب یک ” غزل ” اما این دانستن جز دانایی من نیست و تنها در حیطه سواد و محفوظات من قرار می گیرد و چیزی غیر از این نیست . اصول را قرن ها پیش عده ای گفته اند و ساخته اند و سنگ بنا را گذاشته اند و حال ما فقط و فقط آنها را مدام تکرار می کنیم . حال اگر خودمان یک سبک و یک روش جدید را پایه گذاری کنیم ، می توانیم اعلام کنیم که دارای دانایی در حوزه ادبیات و حوزه شعر هستیم و در غیر اینصورت فقط محفوظات ماست که افزون تر از دیگران است و این فخر و ارجحیتی ندارد که تحسین برانگیز باشد.
ما نماز می خوانیم و هر بار می گوییم ” اشهد ان محّمد رسول الله ” اما آیا حقیقتا از دل و عمق وجودمان شهادت می دهیم که یقین داریم محّمد ( ص ) فرستاده خداست و فقط حفظ کردیم و تکرار می کنیم و عادت به بیان هر روزه اش داریم …؟
بزرگی فرموده است : عبادتی که بر حسب عادت است ، عبادت نیست ، عادت است ،.
این مطالب را عرض کردم که بخودم و بعد به کسی که اهلش هست بگویم که خود باید بدنبال فهم باشیم و خود به تحقیق روی بیاوریم و هستی و هر آنچه در آن است را با تمام وجود دریابیم و درک کنیم . خدا را از درون خود بجوییم و قلبا به آن ایمان بیاوریم . و به محفوظاتمان دلخوش نباشیم و به آن غره نشویم و غرور محاصره مان نکند .
آنچه که من درباره اصول و فنون شعر می دانم را یک کودک 10 ساله هم می تواند با کمی مطالعه و تکرار ، یاد بگیرد و حتی بهتر از من بیان کند . اصل آن است که من چیزی بنویسم که ارزش ماندن و خواندن و فهمیدن داشته باشد. من باید چیزی بنویسم که ماندگار و وزین باشد ( چه در محتوا و چه در شکل ) که ذهن خواننده و اهلش را به تحرک وا بدارد و دل را تکانی بدهد .
خوب به این نکته فکر کنیم که آیا کسی می داند که چرا خداوند پیامبران را از میان افراد امّی انتخاب کرد ؟ و چرا الزامی به باسواد بودن آنان وجود نداشت …؟ من عرض می کنم : زیرا اصل و الزام این بود که قلبا باید اهلش باشند و خداوند با دل آنان کار داشت و دارد و نه با سواد آنان …
امروز همه ما بخوبی این مطلب را درک کرده ایم و می دانیم که چه بسیار افراد با سوادی هستند که بعلت نادانی و عدم دانایی چه آسیب هایی را بخود و دیگران زده اند. ما تحصیلکردگان بسیاری داشته ایم و داریم که جز قشر ” باسوادان نادان ” جامعه هستند. و چه بی سوادان مکتب نرفته ای داریم که همصحبتی با آنان آرزوی هر فردی است.
سواد پدیده ی خوب و پسندیده ای است اما دانایی خیلی خیلی فراتر از آن است . من بخود می گویم که سعی کن دانا باشی تا با سواد … امیر جلالی . 21/5/1399