پیرامون شعر (۳)

درس سوم
تصور و تجربه
..

سلام دوستان
امیدوارم از درس قبلی مطلبی گرفته باشید . عزیزی پیشنهاد کرده که برخی حاضران ممکن ست از دریافت مطالب به صورت صوتی استقبال کنند ، به همین جهت تصمیم گرفتم که برای هر درس علاوه بر ارسال نوشته ، یک بار هم از روی آن بخوانم و بفرستم . یا اینکه به دوستان بسپارم که این کار را انجام دهند .
اما درس جدید ، می خواهم اول کمی در مورد دیدگاه فلاسفه ی تجربه گرا مانند جان لاک ، دیوید هیوم ، هابز و فرانسیس بیکن حرف بزنم و بعد از پل ایجاد شده به سمت تشخیص تجربی شعر بروم .
دوستان تجربه گرا ( امپریسیسم ) معتقد بودند ، بشر برای درک هر پدیده به دو ابزار هندسی و تجربی نیازمند است . مثلا یک قطعه سنگ نمک ، دارای ویژگیهای هندسی ست که برای همه یکسان است :

وزن
حجم
ارتفاع
چگالی
و …

یعنی اگر این سنگ نمک دو کیلو باشد ، کسی نمی تواند ادعا کند بیشتر یا کمتر است ، مگر اینکه خطای ابزار سنجش پیشین را اثبات کند . اما این سنگ دارای ویژگیهای تجربی نیز هست که از فردی به فرد دیگر متفاوت است :

۱- رنگ
۲- طعم
۳- لطافت یا سختی
و …

یعنی ممکن است فردی آن را کم رنگ تر یا پر رنگ تر از دیگری ببیند . همچنین طعم آن و تحمل و درک شوری آن در افراد متفاوت است . و قابل قیاس و اندازه گیری نیست . مثلا من نمی توانم از کسی بپرسم که دقیقا چقدر شور است ؟

تجربه گرایان معتقد بودند این دو ویژگی باعث اثبات وجود پدیده ها می شوند . یعنی ما خورشید را می توانیم هم تحلیل هندسی کنیم که چقدر با ما فاصله دارد و چه اندازه است ؟ و هم تحلیل هندسی که چه رنگی دارد ؟
این دسته از فلاسفه معتقد بودند هر چیزی که غیر از اینها باشد ، محصول استفاده ی ناصواب از عقل است و به احساس فردی انسان ها مربوط می شود . و به همین جهت آموزه های دینی را رد می کردند و می گفتند اغلب آنها نه به تحلیل متکی هستند و نه به تجربه ..
دیوید هیوم تصورات انسان را به دو بخش ساده و مرکب تقسیم می کرد و می گفت : زن یک تصور ساده است زیرا در عالم خارج وجود دارد . پرنده هم یک تصور ساده است . زیرا بارها آن را دیده ایم
اما فرشته ( زن بالدار ) یک تصور مرکب است که از تزویج دو تصور ساده در ذهن درست شده و در عالم خارج وجود ندارد . یا وجودش بر اساس تجربه و تحلیل اثبات نشده است .

اما این وسط تکلیف شعر و کلا هنر چیست ؟ آیا شعردوستی نوعی بی خردی ست ؟ یا عملی غیرعقلانی محسوب می شود ؟ و اصلا چطور می توان نوشته ای را شعر نامید ؟ و نوشته ی دیگر را دور از شعر تعریف نمود ؟
برگردیم به بحث تجربه و تحلیل . شما این دو جمله را مقایسه کنید :

۱- خورشید بر زمین می تابید
۲- خورشید به زمین نگاه می کرد

گزاره ی اول یک جمله ی عادی و عقلانی ست . چون همه ی ما بارها شاهد تابش خورشید بر زمین بودیم . اما در گزاره ی دوم خورشید شخصیتی فراهندسی و فراتجربی دارد و ما او را موجودی فرض کردیم که قادر به نگاه کردن است . این در واقع به عقل و منطق مربوط نمی شود و تابع تخیل و فانتزی ست . و ریشه در احساس آدمی زاد دارد . پس می توان آن را با جرات شعر نامید . در واقع شعر ، ترکیبی از جملات و داده های غیر منطقی ست که در میان خود ارتباط منطقی دارند اما به عقل انسانی رجوع نمی کنند :

وقتی می روی
همین پیراهن اوقات مرا هم ببر و
بر تن بیدی بیچاره از بادیه ی باد بپوشان
چه لازمست وقتی تو نباشی
مدام
با موسیقی عبوس عقربه ها برقصم ؟

قطعا هر انسان خردمندی می داند که اوقات دارای پیراهن نیستند ، بیدها بیچاره گی ندارند و نام هیچ سرزمینی در نقشه ی جغرافیا بادیه ی باد نیست . اما در خود این مطلب روابط میان اجزا منطقی ست :

۱- پیراهن را می توان پوشید
۲- موسیقی و رقص با هم ارتباط دارند
۳- اوقات ، مدام ، و عقربه ها هم ارتباط دارند
۴- ببر ، بر ، بادیه ، باد ، بید ، بیچاره و بپوشان، هفت کلمه با حرف ب هستند و چینش آنها در کنار هم موجب تولید موسیقی برای خواننده ی فارس زبان است .

…..

پس نتیجه می گیریم بر اساس این نوع بینش ، شعر شامل داده هایی ست که بر تصورات مرکب استوار است و با عقل انسان سازگار نیستند و توجیه منطقی ندارند . اما در میان خود دارای ارتباطات منطقی هستند و متکی بر یک نظام :

مرا می کشند انسانها
و غوره ی غم
جای حلوای حماقت را می گیرد

مجید قلیچ خانی

در نوشته ی بالا ما با تصاویر غیر منطقی غوره ی غم و حلوای حماقت روبرو می شویم که هیچ کدام وجود خارجی ندارند و تنها تصوراتی مرکب هستند . پس عقل تحلیلگر و تجربه دوست انسان نمی تواند آنها را بپذیرد . اما در میان خود نوشته ارتباطات منطقی برقرار است :

۱- غوره و غم هر دو با غین شروع می شوند
۲- حلوا و حماقت نیز با ح
۳- بین غوره و حلوا هم ارتباط نقیض و مقارنه برقرار است . زیرا مقابل هم قرار می گیرند .
۴- مطلب قابل تعمیم و تشریح است . می توان غم را نشان آگاهی و خرد دانست و شادی را معلول حماقت ( دیدگاه البرکامو )

۵- از طرفی حماقت تجربه ای خواستنی ست و بین شیرینی و حماقت می توان از منظر ” دلپذیری آنی ” ارتباط روانشناختی قائل شد .

پس این نوشته را هم می توان شعر دانست .

حالا شعرهای خود و دیگران را پیش رو بگذارید و ببینید بر اساس آنچه گفته شد ، کدام یک شعریت بیشتر دارند و کدامیک اصلا شعر نیستند . فریب هیچ اسمی را هم نخورید . چون بسیاری از اسامی و نامها برخلاف تصور ما فقط محصول یک پروپاگاندای رسانه ای بودند و دستکم بسیاری از نوشته هایشان اصلا شعر نیستند .

ممنونم از توجه شما
مانا