درس آخر

درس دهم
رقص معنا

سلام
این آخرین درس از پارت اول خواهد بود . و انشالله در پارت دوم که در مرداد یا شهریور برگزار می شود ، ۹ جلسه ی دیگر با دوستان صحبت دارم . اما راجع به بحث آهنگ در شعر حرف زدیم و آهنگهای کناری و درونی و بیرونی را به اختصار بررسی کردیم . دکتر شفیعی کدکنی معتقد بود ، برخی از آرایه های معنوی در شعر ، تولید آهنگی خاص می کنند که از آن با نام ” موسیقی معنوی ” یاد می کرد .
برخی از این آرایه ها را مرور می کنیم :

طباق :

یعنی اگر در شعرت کلمه ی سرما را به کار بردی ، حتما از گرما نیز یاد کنی .‌ طباق آوردن دو کلمه ی متضاد است در شعر که باعث التذاذ شود :

دوستش می‌دارم
چرا که می‌شناسمش،
به دوستی و یگانگی.
ــ شهر
همه بیگانگی و عداوت است. ــ

مرحوم احمد شاملو با آوردن عداوت و دوستی در اینجا در واقع آرایه ی طباق را به کار برده اند .

۲- تلمیح

هرگونه اشاره به رویدادهای تاریخی و اساطیری در شعر را تلمیح می گویند :

آه ابراهیم
بت تراش عاصی که اصنام بابل
هنوز از هیبت نامت
به شب
کابوس تبر می بینند

یا :

من ملک بودم و فردوس برین جایم بود
آدم آورد سوی این دیر خراب آبادم

حافظ

۳- اغراق

اغراق در کلام جایز نیست اما در شعر زیباست . اغراق ( غلو ) یعنی چیزی را بیشتر از واقعیت نشان دادن . مثل گرز نهصد من رستم

مثلا اینجا غلو ( اغراق ) به کار رفته :

مرد بودم
و دشت بی غزال
اقتدا می کرد به سینه ام
مرد بودم و کوه وام می گرفت از بازوانم
آه مرد بودم و پیاله ی پرهیز
در مشت خشمم می شکست
و یک موی سبیلم
به صد سرود رسوا می ارزید …

بیشترین اغراق ادبیات فارسی مربوط به شاهنامه است :

شود کوه آهن چو دریای آب
اگر بشنود نام افراسیاب

۴- مراعات نظیر

یعنی رعایت کردن چیزایی که در یک منظره ی ذهنی جا بگیرند . مثلن در این شعر سعدی ، پیری و کودکی و جوانی را همزمان آورده :

مِی با جوانان خوردنش باری تمنا می کند
تا کودکان در پی فتند ، این پیر دُردآشام را

آرایه های معنوی البته باز هم هستند ، که در پارت دوم بررسی خواهند شد . شفیعی کدکنی از این آرایه ها به عنوان موسیقی معنوی شعر یاد می کرد و البته بسیاری نیز با این تفکر ایشان توافق نداشتند . شعر سپید بیش از شعر کلاسیک به چنین معناها و تکنیک هایی نیازمند است ، زیرا اساسا شعر چه به صورت آواز و ترانه و چه به صورت دکلمه خوانده شود ، از موسیقی بی نیاز نیست . در شعر کلاسیک ، کلمات در شعر می رقصند و ایجاد طرب می کنند و در شعر سپید و پس از آن ، این معناها هستند که می رقصند . من فکر می کنم درس را باید همینجا نگهدارم . و باقی آن را به زمانی موکول کنم که در شما شوقی و در مانا ذوقی پیدا شود . از طرفی یاد او در دلم آمد و شرط ادب برای دلداده آن است که جانب حرمت دلدار نگهدارد . پس بایسته تر آنکه مدتی به اعتکاف و سکوت بگذرد …

از اینکه تحمل کردید سپاسگزارم
دوستدار شعر و ادب ایران زمین
مانا