پیرامون شعر (۶)

درس ششم
ارتکاب استعاره
…

سلام دوستان .. امیدوارم زیاد روی اعصابتان راه نرفته باشم . نمی دانم چند نفر از شما در کلاس درس ادبیات که بیشتر به آموزش صور خیال و عروض اختصاص داشت ، شرکت داشتید اما بنده همان زمان هم در مورد استعاره حرف زده بودم . و بعد از پایان این درس ، پی دی اف مربوط را اینجا به اشتراک میذارم تا اگر کسی طالب بود ، مطالعه کند .
اما استعاره همانطور که دوستان مطلع هستند ، نوعی تشبیه فشرده است . جوری که سه رکن تشبیه همه ناپدید شده و تنها یک رکن بر جای می ماند که خواننده با توجه به قرینه های موجود در باقی شعر یا جمله ، متوجه منظور شاعر خواهد شد :

سرو چمان من چرا میل چمن نمی کند ؟

سرو استعاره از معشوقه ی قدبلند است .. و ما با توجه به چمان ( ناز رونده ) متوجه می شویم سرو در واقع معشوقه ی ایشان بوده و به سرو چمن تشبیه شده .

یا اینجا :

خورشید خسته ی بی خواب
دل به ماه این آسمان نده
ستاره ها
گماشتگان اهریمن جدایی اند
که گوش ایستاده اند

که خورشید و ماه هر دو نام مستعار عاشق و معشوقند . و البته با ستاره و آسمان هم مراعات نظیر ساخته اند .

یا در این بیت حافظ که با زیرکی از ماه سه معنی را صادر کرده است :

۱- ماه به معنی برج سی روزه
۲- ماه آسمان که قمر زمین است
۳- معشوقه ی زیبا

ماهم این هفته برون رفت و به چشمم سالی ست
حال هجران تو چه دانی که چه مشکل حالی ست !

اما الان بحثم سر چیستی و انواع استعاره نیست . بلکه می خواهم دو مورد را گوشزد کنم . اول اینکه بین نام مستعار و منظور اصلی باید یا لفظی یا معنوی یک ارتباطی باشد . مثلا شما نمی توانید در جمله ی ” قابلمه را توی کوچه انداختم ” ادعا کنید منظورم از قابلمه زنم بوده که طلاقش دادم 😐😐
یا در جمله ی : ” چرا در این خانه خاک انداز نیست ” بگویید منظورم مادر بوده 😐😐

از طرفی ما استعاره را باید به کار ببریم نه اینکه مرتکب استعاره شویم . منظورم را واضح تر بیان می کنم : ببینید دوستان ، بنده لیست بلندی از تشبیهات و استعاره ها را برایتان نوشتم که لطفا لطفا لطفاااااا از آنها استفاده نکنید . چون دیگر به قول دهه هشتادی ها ” خز ” شده اند :

ابرو = کمان/ هلال /

مژه = نیزه / تیغ / تیر / و هر شی نوک تیز دیگر …

قد : سرو ، سپیدار

لب : یاقوت

چانه : سیب

سینه : به ، لیمو

گردن : بلور

چشم : نرگس

زلف : دام ، سنبل ، بافه

دندان : مروارید

معشوقه : غزال ، گل ، ماه ، آفتاب ، شمس ، جانان ، دلدار ، دلبر و ….

ساق : سیمین

روزگار : چرخ / فلک

البته اگر نوع گفتن را بتوانید تغییر دهید ، کاری متفاوت خواهید داشت :

اگر این‌شعر را ادامه دهم
سروهای مانکن روستا
از حسادت اندام خوشتراشش
سر بر آستان تبر می گذارند

یا :

او هم انار لبش
از خیال آبان عشق ، خونین شد
و لیموی سینه هایش
از شهریور شوق به گُل نشست

اما در کل ، شاعری چیزی جز تخیل و تصور نیست . اگر قدرت تخیل تان پایین است ، بهتر است دنبال هنر دیگری بروید . این استعاره ها را هم به کار نبرید ، چون بارها در گذشته کاربرد داشتند و در واقع شما با تکرار هزارباره ی آنها مرتکب استعاره خواهید شد .

سپاس از حوصله تان
مانا