پیرامون شعر ۱۱ / خانواده ی تشبیه

سلام …..‌‌‌

اگر ما چیزی را به چیز دیگری مانند کنیم، به این کار تشبیه می گویند . مثلا وقتی بگوییم گلاله مثل ماه است، در واقع گلاله را
به ماه تشبیه کرده ایم.
تشبیه دارای چهار رکن است. که به آن ارکان تشبیه می‌گويند :

۱ – مشبه
۲ – مشبه به
۳- ادات تشبيه
۴- وجه شبه

مثلا در جمله ی :
پژمان مثل بلبل خوش آواز است
پژمان: مشبه است
بلبل : مشبه به
مثل : ادات
و خوش آواز : وجه شبه می باشد.

به این نوع تشبیه که همه ی ارکان در آن آمده است ، تشبیه ساده می گویند.

حالا به اینجا نگاه کنید :

پژمان مثل بلبل است
..
در این تشبیه، “وجه شبه” نیامده به این نوع ، تشبیه مجمل می گویند.

و اینجا :
پژمان بلبل خوش آواز است
در اینجا ادات تشبیه نیامده و به آن تاکید ( تشبیه موکد ) می گویند.

اما اگر ادات و وجه شبه را با هم حذف کنیم به آن تشبيه بليغ ( مبالغه ) می گوییم :
پژمان بلبل است.

فرمول ساخت انواع تشبیه :

تشبیه ساده :
منیژه مثل دریا آرام است

تشبيه مجمل ( حذف وجه شبه ):
منیژه مثل دریاست.

تشبيه موكد ( حذف ادات تشبيه ):

منیژه دریای آرامی ست.

تشبيه بليغ :
منیژه دریاست ( حذف وجه و ادات )

دو نکته :
نکته ی اول : از نظر کاربردی تشبیه دو جور است:
علمی و ادبی
علمي : فيل مثل نهنگ بزرگ است.
ادبی : رسول مثل کوه استوار است.
در تشبیه ادبی ، عنصر خیال به کار می رود وگرنه اگر خیال نباشد، آن تشبیه فاقد ارزش ادبی ست . مثلا اینکه بگوییم گرگ مثل سگ گوشتخوار است، عنصر تخیل ندارد و جزء صور خیال نیست.

نکته ی دوم:
تشبیهات انواع و اقسام زیادی دارد ولی یاد گرفتن همه ی آنها ضرورتی ندارد . پس زیاد درگیرش نشوید.

اضافه ی تشبیهی:

حالا برویم سر وقت اضافه ی تشبیهی که آن هم نوع
پیشرفته ای از تشبیه است.
برای ساده تر شدن مطلب مثال می زنم :
چهره ی سارا مانند گل رز زیباست (تشبیه ساده)
چهره ی سارا گل رز است ( تشبیه بلیغ )

برای ساخت ترکیب تشبیهی یا همان اضافه ی تشبیهی باید جای “مشبه” را با “مشبه به” عوض کنیم :
گل رز چهره ی سارا

در این نوع ترکیب سازی، لطف کار در اینست که مشبه و مشبه به ، همآوا باشند :
گندم گناه
قبیله ی غفلت
رایحه ی راز
و …..

استعاره :
چشمهای امیرحسین مثل زمرد زیباست ( تشبیه ساده)
چشمهای زمرد امیرحسین ( تشبيه بليغ )
زمرد چشمهای امیرحسین ( تركيب تشبيهى )
حالا برای استعاره ، “مشبه” هم باید حذف شود و همان “مشبه به” ( زمرد ) استفاده شود.

مثلا در این شعر :

ای گل زیبا که بویی ز وفا نیست ترا
التفات اسيران خاک بلا نیست ترا
گل در اینجا “مشبه به ” است و قطعا مشبه در ذهن مخاطب همان معشوقه ی شاعر است که بدون آوردن باقی ارکان تشبیه ، مستعارا از گل برای نام
بردن از او استفاده کرده ایم .
یا وقتی در خیابان به کسی تشر میزنیم : ” گااااااو “چرا رانندگیت اینجوره ؟ ” قطعا آن راننده را در نفهمی مثل گاو می دانیم . که ادات ، مشبه و وجه شبه آن حذف شده است و بی آنکه قصد سرودن باشد، خالق یک استعاره شدیم.
استعاره یعنی نامیدن چیزی به غیر از نام اصلی اش .
یعنی گذاشتن نام مستعار بر روی یک چیز
مثلا :
سرو چمان من چرا میل چمن نمیکند ؟
که سرو استعاره از مخاطب خوش قامت شاعر می باشد .

یکی از معروفترین استعاره بندیها در این مصرع
حافظ اتفاق افتاده :

بتی دارم که گرد گل ز سنبل سایه بان دارد

بت استعاره از معشوق
گل استعاره از صورتش
سنبل استعاره از موهایش.

ارسال مثل:

نوعی دیگر از تشبیه استفاده از یک تصویر مثالی است به جای کل مشبه و حالتهایش:

افتادگی آموز اگر طالب فیضی هرگز نخورد آب زمینی که بلند است.

یعنی زمین ناهموار و مرتفع که آبگیر نیست را به انسان مغرور شبیه کرده اند. پس انسان مغرور به زمین بلند، و فیض و دانش را به آب تشبیه کرده اند.

۴- تشخيص:

یعنی چیز بی جانی را به انسان تشبیه کنی و برایش یک فعل یا صفت یا حالت انسانی قائل شوی :

نور دستپاچه
به پشت کوه فرار کرد
چنان مشوش شدم، آینه می ترسید مرتبم کند.
ابرهایی کفن پوش در فضا رژه می رفتند

در این شعر پژمان بدری ، دستپاچگی که صفتی ست انسانی به نور داده شده، ترس به آینه و رژه رفتن به ابرها ….. پس تشخیص یعنی تشبیه یک غیر انسان به انسان با کمک اوصاف آدمیزاد .

مانا