مجموعه شعر « دنیا گناه دارد »

نگاهی اجمالی به مجموعه شعر   « دنیا گناه دارد»           

نسيم محمدجانی        

    مجموعه شعر دنیا گناه دارد پنجمین مجموعه ‌شعر مهدی شادخواست – شاعر و منتقد- است كه 40 شعر سپید را در برمی‌گيرد؛  به همراه  8 سرودۀ پایانی کتاب كه با سرفصل «سه‌گانی‌ها» درج شده‌اند. اين كتاب توسط انتشارات شاملو در سال 1394 منتشر و در سال 1395 تجدید چاپ شد.

     در عصر حاضر، جمع کثیری از شاعران به سپیدسرایی روی آوردند  و ظاهراً سپیدهای کوتاه نسبت به سپیدهای بلند از اقبال بیشتربرخورداربوده‌اند.در کتاب معانی و بیان دکتر شمیسا آمده است‌:  «‌شعر سپید هرچند آهنگین است اما وزن عروضی ندارد و جای قافیه‌ها در آن مشخص نیست.»(شمیسا،:346:1342)

   از جمله گزینه‌هایی که به آهنگین شدن شعر سپید کمک می‌کند‌، ردیف و قافیه، واج‌آرایی‌، تکرار واژه یا عبارت، جناس، مراعات‌النظیر و تناسب است و جناب شادخواست از این دست‌مایه‌ها به وفور در مجموعه شعر خود برای ریتم بخشیدن و آهنگین کردن سروده‌هایش بهره برده‌است.

واج‌آرایی(واج‌آرایی حرف ب)  :

 گفتی می‌مانم

  کوه

          همیشه ایستاده است               

 اما ناگهان

                  صدایت را باد با خود برد

   حالا دیگر

                            تنها باد عاشق می‌شود.(ص20)

جناس (با ، باد ؛ بید):

برگ‌ها

               دلنوشته‌های پاییزند

 با باد بیگانه

                  درخت روی می‌پوشد                    

 مجنون اما

                       بیدی نیست               

 از این بادها   

                      بلرزد.(ص 14)

تکرار واژه یا عبارت:

چه سخت دل دادی،  

 چه آسان دل بریدی

 گفتم عشق است زندگی

گفتی زندگی را عشق است…

تا حکم دل چه باشد.(ص16)

  مراعات‌النظیر و تناسب:

‌

 بهار را

                به دست باد بده                  

 تابستان را

                به آفتاب بسپار

 پاییز

                 قدم‌هایت را

                                      مرور می‌کند      

باران که می‌آید

                                  خیس رؤیا می‌شوم.(ص‌31)                

  شادخواست در این شعر کوتاه از چند شبکه معنایی بسيار هنرمندانه استفاده كرده است.

قافیه:

 شادخواست به‌ندرت از قافیه در سروده‌هایش استفاده مي‌كند:    

زنی در حصار نگاه‌ها

سنگی که می‌بارد

 دنیا گناه دارد.( 49ص)

و بیشتر از « قافیه‌واره‌ها» برای آهنگین نمودن سروده‌هایش استفاده كرده‌است:

می‌گذرد،

             برمی‌گردد    

 برگ‌ برگ می‌شود            

                               زندگی‌.(ص‌45) 

     از تکنیک‌های جذاب‌سازی شعر به ویژه در قالب سپید، پیوستگی کلمه‌هاست و این یعنی انسجام تصویر و فضاسازی حساب‌شده  و سردرگم نشدن خواننده که در بیشتر سروده‌های این مجموعه  به چشم می‌خورد:

پرستوها

              به مهمانی پنجره می‌روند

 برگ‌ها اما

                      بازیچۀ بادند  

  سخاوت آسمان است این

                                   یا نفرین زمین‌؟

 باران که می‌آید  

                     به هیچ صراطی مستقیم نمی‌شوم !(ص30) 

و این پیوستگی واژه‌ها در محور همنشینی (چه افقی و چه عمودی) از آغاز تا انجام شعر باعث می‌شود شعر، خواننده را در یک خط مستقیم نگه دارد برای انتقال پیامی که مد نظر دارد:

صدایت

             برگریزان خورشید است              

خنده‌ات

                    ترنم باران…             

 باران که می آید

                        زمین زیباتر می‌شود. (‌ص 32)

    یکی از ویژگی‌های بارز شعر شادخواست استفاده از اصطلاحات روزمره و کنایه‌های عامیانه به شیوه‌ای هنرمندانه که معمولاً با تکرار واژه‌‌ها همراه است:

حرف‌ها

                 رهایم نمی‌کنند ‌              

 می‌خواهم

 به زبانی حرف بزنم

                             که اصلا حرف ندارد؛                                       

                بوسه!(ص8‌)                                         

یا :

وقتش که برسد

 می‌بارد از زمین و آسمان

چه گره‌هایی که با پا…

 چه راه هایی که با دست…

 و چه دل‌هایی که

                          بسته نمی‌شوند!(ص 25)

     شاعر به کوتاه فوق‌، با  درهم‌آمیزی چندین تناقض‌، کنایه در کنار تکرار و جناس و مراعات‌النظیر و تضاد شاعرانگی و جذابیت خاصی بخشیده است.

      یکی از گونه‌های ادبی ادبیات معاصر، «شعر تصویری» است که در شعر سپید کاربرد بیشتری دارد و برای برجسته‌سازی پیام مورد نظر درشکل نوشتاری شعر نشان داده می‌شود؛ شادخواست از این تکنیک هرچند محتاطانه در شکل نوشتاری سروده‌های خود بهره‌مند شده و شکل نوشتاری سروده‌هایش غالباً حالت زیگزاکی دارد و گاه از سه نقطه برای نشان دادن قطره‌های باران یا رد قدم‌ها یا امتداد داشتن چیزی استفاده كرده است:

وقتی نگاه بر صدا        

لغزید                                                        

دیوارها

         پنجره شدند،

کوچه‌ها بن‌بست…         

تکرار می‌کرد خانه ها را  

                                      باران…

و شب

      از سراشیبش            

                   به تو می‌رسید!(ص 27)                                

     درون‌مایه شعرهاي شادخواست، محتوايي کاملاً انسانی، اجتماعی و واقع‌گرایانه دارد؛ در لایه‌های پنهانی شعرها می‌توان  به مسائل ملموس زندگی امروز دست یافت؛ کاربرد واژه‌هایی مانند: «تاکسی»‌، «سیگار»، «روزنامه»‌، «پیاده‌رو» نیز مؤید این سخن است:

 پنجره‌ای بسته

 سیگاری خاموش

 و صدایی که

                      آب می‌شود

                                         با نگاه تو

  تاکسی‌ها

                     خاطرات رهگذران را

                                                       با خود می‌برند…(ص38) 

   در همین راستا‌، «من» و «تو» در سروده‌های این مجموعه از لباس فردیت بیرون آمده و شامل «من‌ها» و «توها»ی  بسیار زیادی می‌شود:

می‌آید،

           پیش از اینکه ببینی

 حسش کنی

                  در آغوشش بکشی

   زندگی،

                   یک بوسۀ ناگهانی‌ست.(ص28)

و گاه سروده‌ها رنگ حکمتی ناب به خود می‌گیرد:

چه معادلۀ زیبایی‌ست

گل می‌خورند

                        اما نمی‌بازند

 نیش می‌زنند و             

                        می‌میرند.(ص35) 

 شاعرمجموعه شعر« دنیا گناه دارد» به پیچیده‌گوی علاقه‌ای ندارد؛ سروده‌ها درنهایت سادگی، با تصویرهای اتفاقی و پویا و فضاسازی‌های سیّال، دارای لایه‌های معنایی بسیاری است و با هربار خوانش لایه‌ای از آن رخ می‌نماید و خود را می‌شناساند:

صدایت  

             برگریزان خورشید است 

 خنده‌ات 

                   ترنم باران…            

  باران که می‌آید 

                       زمین زیباتر می‌شود.(ص32) 

      در این سپید، شاعر با صمیميت زبانی بسیارو  با صغری کبرایی شاعرانه‌، به استحاله‌ای زیبا می‌رسد؛ «‌باران‌« در سطر پنجم، استحاله از «خنده» است و این کشف و اتفاق شاعرانه باعث التذاذ ادبی وافر و ماندگاری در خواننده  می‌شود.

در پایان کتاب، 8 سپید با عنوان «سه‌گانی‌ها» مشخص شده‌اند:

     سه‌گانی، قالب شعری است با پیشینه ای اصیل و کاملا ایرانی  با سه شاخۀ کلاسیک و نیمایی و سپید، که نخستین‌بار توسط عضو هیئت علمی دانشگاه کاشان و شاعر و پژوهشگر معاصر،جناب دکتر علیرضا فولادی ، ابداع و در خرداد سال 1389 با بوطیقایی جامع و کامل به جامعۀ ادبی معرفی شد. در کتاب  بوطیقای سه‌گانی و مسائل آن آمده است: «نوعی شعر با فرم بیرونی – کلی «کوتاه» و «سه‌لختی» و فرم درونی- کلی «بسته» و «کوبشی» است.از میان ویژگی‌های بنیادین سه‌گانی، دو ویژگی «کوتاه» بودن و «سه‌لختی» بودن،  به‌ترتیب، کمّیت هندسی و عددی سه‌گانی را می‌سازند و با یکدیگر، بنیاد «فرم مکانیک» آن را تشکیل می‌دهند؛ همچنین دو ویژگی «بسته» بودن و «کوبشی» بودن، به‌ترتیب، کیفیت هارمونیک[1] و ریتمیک[2] سه‌گانی را می‌سازند و با هم، بنیاد «فرم ارگانیک» آن را تشکیل می‌دهند.  در یک سه‌گانی، وجود همه‌ این چهار ویژگی به طور همزمان، ضرورت  دارد و این بدان معناست که تنها وجود ویژگی «سه‌لختی» بودن، سه گانی پدید نمی‌آورد.» (فولادی،1394 :17)     

    سه‌گانی‌های این مجموعه از لطافت خاصی برخوردارند و دارای تصویرپردازی‌های زیبایی هستند:

مشق بوسه می‌کنم

 تا رؤیاهایم را

                          خط بزنی .(ص 53)

که تناقض زیبایی در مفهوم «خط بزنی» با توجه به دو سطر اول وجود دارد و پیام «دیدن» و «پذیرفتن» از آن استنباط می‌شود.

 يا سه‌گانی:

لب می‌گشاید پنجره،

 از رنگ سرد آسمان؛

 از آه گرم عاشقان. (ص46) 

 از سه‌گانی‌های موفق جناب شادخواست است؛ «تشخیص» و «واج‌آرایی» و «حسامیزی» و «تضاد» از مایه‌های ادبی این سه‌گانی است که با خوانش اولیه باعث التذاذ ادبی می‌گردد. در هر مصراع این شعر تصویری ارائه شده است که در نهایت با امتزاج هم، پرده از پیامی پرحکمت – با اندکی تأمل و تعمق- برمی‌دارد. پنجرۀ باز نماد انسان روشن‌بینی می‌تواند باشد که «هوای تازه» را به ارمغان می‌آورد.

مرداد 1395

صدیقه ( نسیم ) محمدجانی

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

پی‌نوشت:

 ‌

[1]هماهنگ‌سازانه

[2]ضرباهنگ‌سازانه

منابع:

شمیسا، سیروس (1342) بیان و معانی، تهران‌: فردوس. 1. 2.

این نوشتار در 

روزنامه ی همدلی – شماره ۴۲۲- چهارشنبه ۳۱ شهریور۱۳۹۵-ص۶

درج شده است.