کوتاه سرایی و تبارشناسی آن در شعر فارسی ( مصاحبه روزنامه همدلی با صدیقه (نسیم) محمدجانی )

به نام خدا 

نوشتار زیر مصاحبه مسئول صفحۀ ادبستان روزنامۀ همدلی ( جناب آقای سهراب مهدی پور) با نگارنده است در مورد قالب سه گانی و مجموعه شعر جدیدم با نام « کی آفتابی می شوی باران؟» که در شماره 421 _ دوشنبه 29 شهریور 1395 _ ص 6 ( ادبستان) با عنوان «کوتاه سرایی و تبارشناسی آن در شعر فارسی» چاپ شده است.

کوتاه سرایی و تبارشناسی آن در شعر فارسی

چگونه با این فرم (قالب سه گانی) ، علاقمندشدید ؟

با نام و یاد خدای مهربان و عرض سلام و ادب و احترام خدمت شما و خوانندگان خوب این صفحۀ ادبی.

علاقه و تمرکزم همیشه به قالبهای مختلف شعر کوتاه بوده است و قبل از آشنایی با سه‌گانی ، رباعی و دوبیتی و تک بیت و سپیدکوتاه می گفتم و در فضای مجازی خیلی اتفاقی در وبلاگ‌های مختلف ادبی از جمله وبسایت شخصی جناب دکتر علیرضا فولادی و با مطالعۀ بوطیقای جامع و کامل آن در وبسایت «سه‌گانی» ، با این قالب مینیاتوری و جذاب آشنا و با پیش زمینه‌ای که داشتم ، و با راهنمایی های جناب  دکتر فولادی – مبدع و معرف این قالب – خیلی زود  به سه گانی علاقه‌مند شدم.

2.این قالب کوتاه ، چه تفاوتی با « هایکو» ی ژاپنی دارد ؟

هایکو در  شعر ژاپن، ویژگی های خودش را دارد و اولا از نظر فرم بیرونی با وزن مورایی سروده می شود که مصراع اولش پنج مورا و مصراع دومش هفت مورا و مصراع سومش مجددا پنج مورا دارد و ثانیا از نظر فرم درونی، مشخصۀ  فصلی در مصراع اول و اسم یا گروه اسمی در مصراع آخرش می آید و ثالثاً از نظر جهانبینی، مبتنی بر جهانبینی بودایی است. آنچه در زبان فارسی می بینیم، واقعا هایکو نیست و هایکوواره هایی است که به تقلید از هایکوهای ژاپنی و به صورت بی وزن پدید می‌آید و از نظر جهانبینی نیز امری کاملا غیراصیل و تقلیدی است. بر این پایه، سه گانی  با آن فرق های بسیاری دارد. برای آن که این فرق ها را دقیق بدانیم، بخشی از کتاب “بوطیقای سه گانی و مسائل آن” را در اینجا می آورم:

1.در ﻓﺮم درونی – کلی ﺳﻪ‌ﮔﺎنی، ﺑﺮ “کوبشی” ﺑﻮدن ﻟَﺨﺖ ﺳﻮم آن ﺗﺄکید می شود، اﻣﺎ در ﻫﺎیکو، آراﻣﺶ ﻓﻀﺎ، ﺣﺮف اول را می زند  

2.ﺳﻪ‌ﮔﺎنی در ﺳﻪ ﺷﺎﺧﻪ‌ی کلاسیک، نیمایی و سپید پدید می آید و از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ مقتضیات ﺷﻌﺮ ﻓﺎرسی اﺳﺖ، ولی هایکو در اﺻﻞ ژاپنی آن وزن ﻣﻮرایی و ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﺎ ﭘﻨﺞ ﻣﻮرا ﺑﺮای ﺳﻄﺮ اول، ﻫﻔﺖ ﻣﻮرا ﺑﺮای ﺳﻄﺮ دوم و ﭘﻨﺞ ﻣﻮرا ﺑﺮای ﺳﻄﺮ ﺳﻮم دارد و آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﺎیکو در ﺷﻌﺮ ﻓﺎرسی پیدا می کنیم، ﻫﺎیکو نیست بلکه ﻫﺎیکوواره‌ﻫﺎی سپیدی اﺳﺖ که ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ تقلید از ﻫﺎیکو ﭘﺪید آﻣﺪه‌اﻧﺪ.  

   3.ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﺤﻮی ﺳﻪ‌ﮔﺎنی ﻣﺤﺪودیت ﻧﺪارد و ﺟﺎﺑﻪ‌ﺟﺎیی ﻋﻨﺎﺻﺮ دﺳﺘﻮری در آن ﺑﻪ ﺻﻮرت مقتضی امکان‌پذیر اﺳﺖ، ﺣﺎل آن که ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﺤﻮی ﻫﺎیکو در ﻓﺮم سنتی آن ﻣﺤﺪودیت دارد و ﻣﻌﻤﻮﻻً اﺳﻢ یا ﮔﺮوه اﺳمی ﺑﻪ ﺳﻄﺮ آﺧﺮ آن اﻧﺘﻘﺎل می یابد.

      4.در ﺳﻪ‌ﮔﺎنی، ﭘﺪیده‌ﻫﺎ ﺑﻪ‌ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻣﺤﻞ ﺗﻮﺟﻪنیستند، بلکه ﺑُﻌﺪ ﭘﻨﻬﺎن آﻧﻬﺎ ﻣﺤﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ. در این ﺑﻌﺪ، معانی ﻧﺎیافته و ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ‌ای وﺟﻮد دارﻧﺪ که ﺳﻪ‌ﮔﺎنیﭘﺮداز آﻧﻬﺎ را ﻣﯽ‌ﯾﺎﺑﺪ و ﻣﯽ‌ﮔﻮﯾﺪ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ او ﺑﺮای ﺑﺎزآﻓﺮﯾﻨﯽ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ‌ﻫﺎ ﭘﺮرﻧﮓ ﻣﯽ‌ﻧﻤﺎﯾﺪ. در ﻫﺎﯾﮑﻮ، ﭘﺪﯾﺪه‌ﻫﺎ ﺑﻮیژه ﭘﺪیده‌ﻫﺎی طبیعی، ﭼﻨﺎن ‌که ﻫﺴﺘﻨﺪ، ﻣﺤﻞ ﺗﻮﺟﻬﻨﺪ و ﻫﺎیکوﭘﺮداز می کوﺷﺪ ﺗﺼﻮیر آﻧﻬﺎ را ﺑﺪون ﻗﻀﺎوت در ﻣﻌﺮض دید ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﮕﺬارد. 

5.ﺳﻪ‌ﮔﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﭘﺎیۀ مکاﺷﻔﻪ و ﺣﺎدﺛﻪ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ و ﻫﺎیکو ﺑﺮ ﭘﺎیۀ ﻣﺮاﻗﺒﻪ و ﺧﻠﺴﻪ

6.ﺳﻪ‌ﮔﺎنی ﺑﺮ ﭘﺎیۀ ﺟﻬﺎنبینی اﺷﺮاﻗﯽ ﭘﺪید ﻣﯽ‌آیدو ﻫﺎیکو ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ‌ی ﺟﻬﺎنبینی ﺑﻮداﯾﯽ

دو ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﻫﺎیکو:

اول:

 ﮔﻬﮕﺎه

 اﺑﺮﻫﺎ اﺳﺘﺮاﺣﺘﯽ ﻣﯽ‌دﻫﻨﺪ

ﻧﻈّﺎرﮔﺎن ﻣﺎه را

دوم:

از تاریکی ،

ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﮑﯽ

ﮔﺮﺑﻪ‌ﻫﺎی ﻋﺎﺷﻖ!

3.آیا « سه گانی » یا همان مثلث ، درسیستم عروض سنتی تعریف شده و کاربرد دارد یا درسیستم های عروض غیر سنتی هم کاربرد دارد ؟

. سه گانی با مثلث، متفاوت است. مثلث نوعی شعر سنتی از ردۀ مخمس و مربع است که هر بند آن سه مصراع دارد، اما سه گانی کلا در سه مصراع به پایان می رسد. البته در دستگاه سه گانی قالبی به نام “سه پاره” نیز تعریف شده است که از پیوند چند سه گانی  پدید می آید و این هم جنبه ی عامتری از مثلثات قدیم دارد.

برای پاسخگویی به قسمت دوم  پرسش شما عرض شود که سه گانی در سه شاخه ی کلاسیک و نیمایی و سپید پدید می آید و شاخه کلاسیک آن، در سیستم عروض سنتی می گنجد و شاخه ی نیمایی آن نیز به سیستم عروض جدید بازمی گردد و شاخه ی سپید آن هم اساسا تابع وزن عروضی نیست. چنان که می بینیم میدان عمل سه گانی بر خلاف نگاه معمول فراتر از آن است که تعریفش در محدودیت های وزنی بگنجد. سه گانی از اساس، یک نوع نگاه تازه است که در زبان شعر نمود می یابد و فارغ از محدودیت های وزنی پیش می رود. جالب است بگویم حتی در شاخۀ کلاسیک سه گانی بر خلاف رباعی و دوبیتی، هیچ محدودیتی برای وزن وجود ندارد و هر وزنی امکان کاربرد در آن را دارد.

4.از ویژگی های قالب سه گانی بگویید:

سه گانی چهار ویژگی اصلی دارد که وجودشان برای اینکه یک سروده تا «سه گانی» نام بگیرد ، لازم و ضروری است؛ درکتاب « بوطیقای سه گانی و مسائل آن» آمده است :« در تعریف دقیق‌تر، سه‌گانی نوعی شعر با فرم بیرونی- کلی «کوتاه» و «سه‌لَختی» و فرم درونی- کلی «بسته» و «کوبشی» است.

از میان ویژگیهای بنیادین سه‌گانی، دو ویژگی «کوتاه» بودن و «سه‌لَختی» بودن، به‌ترتیب، کمّیت هندسی و عددی سه‌گانی را می‌سازند و با یکدیگر، بنیاد «فرم مکانیک» آن را تشکیل می‌دهند؛ همچنین دو ویژگی «بسته» بودن و «کوبشی» بودن، به‌ترتیب، کیفیت هارمونیک و ریتمیک سه‌گانی را می‌سازند و با هم، بنیاد «فرم ارگانیک» آن را تشکیل می‌دهند. ‎

5-.درکوتاه نویسی های خطه ی شمال ( گیلان و مازندران ) چندسالی است که فرمی ازشعرتولید می شود که درگیلان به آن « هساشعر » و در مازندران به آن « اساشعر» می گویند . هسا / اسا شعر یعنی شعراکنون . معنی درست ترآن ، شعرلحظه است . شما چه نزدیکی هایی میان سه گانی و این فرم شمالی می بینید ؟

 آنچه که من ازاساشعریا هساشعرمازندران و گیلان دریافتم این است که شعرهای سپید کوتاهند به زبان تبری و گیلکی ؛ وجه اشتراکش با سه گانی در «کوتاهی» و«ایجاز» و «نوگرایی » است، ولی تعریف دقیقی برایش نیافتم و به نظرم وجوه افتراقش با سه گانی بیش از آن است که قابل مقایسه باشند.

6.پیشینۀ این فرم وقالب درتاریخ ادبیات فارسی چیست ؟

محققان معمولا از وجود شعری ناشناخته با نام “خسروانی” در ایران باستان نام می برند که معتقدند سه لختی بوده است، اما در کتاب “بوطیقای سه گانی” شواهدی امده است که نشان می دهد خسروانی، سه لختی و چهارلختی و حتی بیشتر بوده است. در ادبیات کردی کرمانجی نیز نوعی شعر وجود دارد که بعدها بدان نام سه خشتی داده اند و اعتقاد دارند بازمانده خسروانی های باستانی است. این اشعار مانند خود خسروانی ها وزن هجایی دارند و قافیه آنها هم در مصراعهای اول و آخر به کار می رود. بعدها اخوان ثالث هشت شعر عروضی به تبعیت از خسروانی هاسرود که وزن کلاسیک با همان طرح قافیه ی یک و سه داشتند. ما می توانیم اینها و حتی در کنارشان هایکو را به عنوان پیشینه ی سه گانی نام ببریم، اما بی گمان سه گانی ضمن افتخار به وجود این پیشینه ها، با همه ی انها تفاوتهای هنگفتی دارد، تا جایی که همه آنها در سه گانی حل و هضم شده اند. سه گانی کوبشی است، در سه شاخه ی کلاسبک و نیمایی و سپید سروده می شود، فرمهای درونی آن، ساختارهای نحوی متنوعی را می پذیرد و از همه مهمتر جهانبینی آن بر پایه ی حکمت اشراق استوار است.

7.ازمجموعه ی سه گانی خود بگویید.

مجموعه سه گانی «کی آفتابی می شوی باران؟» با 110 سه گانی و با مقدمۀ استاد پرویز حسینی توسط انتشارات اریترین اندیمشک با تیراژهزار نسخه به چاپ رسید؛سه گانی هایی این مجموعه موضوعات مختلف را در بر می گیرد از جمله طبیعت و اجتماع و عشق و آیینی ؛ و بیشتر در شاخه های کلاسیک و نیمایی و تنها پنج سه گانی در شاخۀ سپید.

درشاخۀ کلاسیک  :

ماشۀ حیات را کشید؛

با شهامتی شگفت،

مرگ را هدف گرفت.

در شاخۀ نیمایی :

این ماهی کوچک

در حوض نقاشی

کابوس ماهی‌تابه می بیند!

در شاخۀ سپید:

دور خورشید می گردد،

تا به خود برسد،

آفتابگردان!

8.آینده ی این قالب ادبی را چگونه ارزیابی می کنید ؟

سه گانی از سال 1389 توسط جناب دکتر فولادی به جامعۀ ادبی معرفی شد و وقتی من در سال نود و دو به کاروان سه گانی پردازان پیوستم ، شاعران باتجربه و جوان زیادی در این قالب در حال سرودن و طبع آزمایی بودند و تا کنون که از مرز شش سال گذشته است هر روزشاهد  پیوستن شاعران باتجربه و تحصیلکرده با مدارج عالی دانشگاهی  به این کاروان هستیم و چاپ کتاب‌های دوره ای سه‌گانی (شش کتاب )  زیر نظر جناب دکتر علیرضا فولادی توسط گفتمان اندیشه معاصر ، باعث جذب هر چه بیشتر علاقمندان به شعر معاصرفارسی شده است ؛ در کل شاعرانی که به دور از تعصبات ، از خودِ شعر به معنای واقعی کلمه ، لذت می برند و به حاشیه ها نمی پردازند ، خواه ناخواه از خواندن سروده های ناب در این قالب شعری لذت می برند ؛ حتی اگردر این قالب، شعری نسرایند و این تجربۀ من است با سه سال فعالیت مدام در فضای مجازی  و مدیریت وبسایت ها و کانال های متعدد در این عرصه در فضای مجازی.

با این تفاصیل آیندۀ این قالب مینیاتوری شعری که به تعبیرم « نانو شعر ادبیات معاصر » است ، بسیار درخشان پیش بینی می شود.

9.این قالب ، برای چه موضوعاتی مناسب است ؟ فلسفی ، طبیعت گرایانه ، عاشقانه و یا…؟

سه گانی به موضوع خاصی نمی پردازد و در عین حال  برای طرح همۀ موضوعات که با زندگی انسان در ارتباط است ، توجه نشان می دهد، نکته مهم اینجاست که به همۀ موضوعات از جمله انسان ، طبیعت ، عشق ، آیین  و…،  با جهان‌بینی سرشار از حکمت و با فرهنگ ایرانی – اسلامی ، می نگرد و به آن می پردازد .

10.لطفا یک سه گانی نو ازخودتان و یک سه گانی از دیگرشاعران برای ما بخوانید:

از جناب دکتر علیرضا فولادی:

نیش‌های نغز می زند؛

عشق، سادگی نمی کند،

اولش به مغز می زند.

جدیدترین سه گانی از خودم :

در خیال خود سوار ابرها،

می پرید و شادمانه می گریست؛

اسب هم سوارکار ماهری‌ست!

با درنگی بر دورنگی ها،

خوب فهمیدم که تنهایی ست،

پشت برخی از زرنگی ها.

ازاین که دراین گفت و گو شرکت کردید ، ازشما سپاسگزارم.

من نیز از اینکه این فرصت را در اختیارم قرار دادید  بسیار سپاسگزارم و تشکر می کنم از خوانندگان خوب این صفحه به خاطر همراهیشان.