بررسی و کنکاش در نظریه ی دکتر شمیسا درومورد اوزان عروضی

موضوع : بررسی نظریه دکتر شمیسا
نویسنده :غلامحسین جمعی
بنام خداوند زیبایی ها
این خرد برای عزیزی جایی چنین نوشتم :
درود و سپاس عزیزجان
دکتر شمیسا در کتاب عروض و قافیه، که اتفاقا دنشگاه آزاد آن را نشر داده است و در دانشگاها نیز تدریس می شود چنین نوشته اند” پدران ما واقف نبودند که ما چیزی به نام اوزان مختلف الارکان نداریم و با اختیارات شاعری و ضرورت های شعری یا متحدالارکان می شوند و یا متناوب الارکان” و این خرد چون در ایران نیستم و دست رسی به کتابشان را ندارم نقل به مضمون کردم و برای احتیاط این عبارت را (تمامی اوزان مشروط بر اینکه شعر دارای موسیقی باشند و مشکلی نداشته باشند) اضاف کردم و حق هم با ایشان است زیرا وقتی شعری دارای نظم معینی باشد و موسیقی آن هم مشکلی نداشته باشد، و ایراد ساختاری و ضعف تالیف هم صورت نگرفته باشد، چون موسیقی هم از یک نظم معینی پیروی میکنند و حتی آنها هم که در ترانه و تصنیف به وزن عروضی اعتقادی ندارند و می گویند ترانه و تصنیف از ریتم و میزان پیروی می کنند باز اکثر ترانه و یا تصنیفشان، اگر دارای موسیقی باشند، از قواعد عروض با اختیارات و ضروریات پیروی می کنند. در صورتیکه عمل تقطیع به شکل اصولی صورت پذیرد و رکن بندی نیز عاری از ایراد باشد، در نتیجه ارکان هم دارای نظم معینی می باشند و مختلف ارکان معنی نمی دهد و عملا هم چنین است و به نظر میرسد ما اوزانی به نام مختلف الارکان نداریم.
بزرگواری دیگر در جواب به آن عزیز به شرح زیر مرقوم فرمودند؛ که در واقع خطابشان این خرد بود.
جناب جمعی عزیز و بزرگوار فرموده اید که:
دکتر شمیسا معتقد است که پدران ما واقف نبودند که ما چیزی به نام اوزان مختلف الارکان نداریم و تمامی آن اوزان مشروط بر اینکه دارای موسیقی باشند و مشکلی نداشته باشند با اختیارات شاعری و ضرورت های شعری یا متحدالارکان می شوند و یا متناوب الارکان و حق هم با ایشان است.
برای این که متوجه شوید حق با دکتر شمیسا نیست کافی است رباعیات خیام را در اختیار حضرتشان قرار دهید و از ایشان بخواهید که طبق فرموده ی خودشان جوری تقطیع و رکن بندی کنند تا متحد الارکان یا متناوب الارکان از کار در آید و یا خودتان که حق به ایشان داده اید از همین الان تا هر وقت که دلتان خواست مهلت دارید یکی دو تا از رباعیات خیام را بگونه ای تقطیع کنید که متحد الارکان یا متناوب الارکان بشود. خیلی سپاسگزار خواهم بود اگر این زحمت را متقبل شوید
آن عزیزمان به آن بزرگوار چنین پاسخ دادند
سلام ، اساس وزن رباعی بر” مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ فَع “است و با دو اختیار قلب و ابدال سایر اوزان به دست می آید از آنجا که قید اختیارات آورده شده است و نیز این وزن متحد الارکان است بنابراین به نظر می رسد که آن نظر به قوت خویش باقی است مگر آنکه مثال نقضی باشد.
جوابی که دریافت کردند چنین است
سلام و درود
دوست عزیز من اساس وزن رباعی را نپرسیدم . بلکه از شما خواستم یکی دو تا از رباعیات خیام را جوری رکن بندی کنید که متحدالارکان از کار درآید. حضرتعالی اطلاع دارید که بیش از ده وزن برای رباعی برشمرده شده است.
لاحول ولاقوه الا بالله را که یکی از اوزان رباعی است را جوری تقطیع و رکن بندی کنید که متحد یا متناوب الارکان شود.
یا این رباعی را
برخیز و بیا بتا برای دل ما
حل کن به جمال خویشتن مشکل ما
یک کوزه شراب تا بهم نوش کنیم
زان پیش که کوزه‌ها کنند از گل ما

اینجانب برایشان چنین عرض کردم
با درود سپاس
برخیز و بیا بتا برای دل ما
(بر- خی- زُ- ب) (یا- بُ –تا – ب)(راــ یِ – دِ- ل )(ما)
مستتفعلُ- مستفعلُ- مستفعلُ- مس” در رکن دوم هجای دوم و سوم قلب شده و در رکن سوم هم هجای دوم اشباع گردیده
حل کن به جمال خویشتن مشکل ما
(حل- کن- ب- ج)(ما – ل – خی ــ ش )(تن- مش- ک- ل)(ما) در رکن دوم مثل مصرع فوق عمل قلب صورت می دهیم
مستتفعلُ- مستفعلُ- مستفعلُ- مس
یک کوزه شراب تا بهم نوش کنیم
(یک- کو- زِ- ش)(را- ب – تا – بِ )( هم- نو- ش- کُ)(نیم)
در مصرع فوق اگر در رکن دوم تقطیع آن، باز همان عمل قلب صورت می دهیم
مستتفعلُ- مستفعلُ- مستفعلُ- مس

زان پیش که کوزه‌ها کنند از گل ما
(زان- پی-ش – ک)( کو- ز- ها- ک)( نن – دز- گِ – لِ )(ما)
باز همان عمل قلب در رکن دوم انجام می شود
مستتفعلُ- مستفعلُ- مستفعلُ- مس
متحدالارکان
******
انگیزه این مقاله به آن خاطر است که شاید باشند عزیزانی که مثل بزرگوار ما هنوز
برداشتشان این باشد که نظریه دکتر شمیسا درست نیست.
لذا سعی خواهم کرد تا آنجا که ممکن است، اصولی عمل نمایم تا شک و شبه ها بر طرف گردد
حال بیاییم خودِ وزنِ اصلی رباعی را بررسی کنیم
اگر “مفعولُ مفاعیل ُ مفاعیلُ فَعَل” که وزن اصلی است تقطیع شود
خواهیم داشت
(مف ــ عو ــ لُ ــ مَ ــ فا ــ عی ــ لُ ــ مَ ــ فا ــ عی ــ لُ ــ فَ ــ عَل)
حال آن را چهارتا چهارتا رکن بندی میکنیم .
( مف ــ عو ــ لُ ــ مَ )( فا ــ عی ــ لُ ــ مَ)( فا ــ عی ــ لُ ــ فَ)( عَل)
( ـــ ـــ د د ) ( ـــ ـــ د د ) ( ـــ ـــ د د )( ــ )
( مستفعلُ ــ مستفعلُ ــ مستفعلُ ــ مس )
این فرمول ثابت می کند که تا قیامِ قیامت هر رباعی و یا هر بیتی و غزلی که در این وزن
که وزن اصلی رباعی هم به شمار میرود، سروده شود و ارکانشان را بر اساس چهار هجا
چهار هجا تقسیم کنیم متحدالارکان هستند. ولی این دلیل نمی شود که هر مصرع و یا شعر دیگری
حتی موسیقی هم دارد و اشکالی هم ندارد اگر پس از تقطیع درست و رکن بندی صحیح و با در نظر
گرفتن چهار هجا در یک رکن به ارکان متحدالارکان برسیم به وزن و یا مورد کلی زیر توجه فرمایید

یکی از مشکلات افاعیل عروضی این است که پس از تقطیع و رکن بندی گاهی ارکان متحدالارکانی مثل
” فعولن فعولن فعولن فعول” را که در هنگام رکن بندی سه هجا سه هجا رکن بندی شده است. اگر تعداد
هجا های هر رکن را عدد چهار قرار دهیم و چهارتا چهارتا رکن بندی کنیم نتیجه ای دیگر می گیریم
«فعولن فعولن فعولن فعول»
( ف ــ عو ــ لن ــ ف ــ عو ــ لن ــ ف ــ عو ــ لن ــ ف ــ عول)
( د ـــ ــــ د ــــ ـــــ د ـــــ ـــــ د ـــــ )حال اگر این تقطیع را چهارتا چهارتا هجا رکن بندی کنیم
خواهیم داشت
( د ــــ ــــ د )( ــــ ــــ د ــــ )( ـــ د ــــ )
( مَفاعیلُ )( مستفعلن )( فاعِلن) که یک مختلف ارکان می باشد

و اما در مورد وزن
“لا حولَ ولا قوّتِ الّا بل لا ”

که یکی از اوزانی است که با اختیارات و ضرورت ها از وزن اصلی برگرفته شده است .
( لا ــ حو ــ لَ ــ وَ )( لا ــ قو ــ وَ ــ ت )( ال ــ لا ــ بل ــ لا)
( ــ ــ د د)( ـــ ـــ د د )( ( ـــ ـــ ـــ ــ )
با کمی دقت به رکن سوم، متوجه می شویم که ما در هیچ یک از ارکان تقطیع عروضی همانطورکه
سه تا هجای کوتاه نداریم و حتما باید یکی از هجاها را اشباع کنیم و منظور این است یکی از هجاهای
کوتاه را بلند کنیم ، چون در یک رکن چهار هجایی هم چهارتا هجای بلند نداریم. و یا این خرد با چنین
رکنی برخورد نکرده ام. پس حتمن در این وزنِ بر گرفته شده از وزن اصلی، یک ابدال صورت پذیرفته است.
حال اگر هجای سوم رکن سوم را که قبلا ابدال شده و در این رکن به نظر می آید که ایجاد اشکال کرده
است را تبدیل به دو هجای کوتاه کنیم
خواهیم داشت
( ــ ــ د د)( ـــ ـــ د د)( ( ـــ ـــ د د ــــ ) و چون هر رکن دارای چهار هجا می باشد در نهایت چنین
خواهیم داشت ( ــ ــ د د)( ـــ ـــ د د)( ( ـــ ـــ د د)( ــــ)
(مستفلُ ــ مستفعلُ ــ مستفعلُ ــ مس)
متحدالارکان
حال چند رباعی دیگر از خیام را بررسی میکنیم، تا احساس نشود حالت استثنایی وجود داشته است
و برای اینکه مطلب به درازا کشیده نشود بعضی از رباعی ها را همان مصرع های
اولش را تقطیع میکنم
**********
هر چند که رنگ و بوی زیباست مرا
(هرـ چن ـ د ـ کِ)(رن ـ گُ ـ بوــ ی )( زی ــ باس ـ تُ ــ مَ )( را)
“مستفعلُ ـــ مستفعل ُ ــــ مستفعلُ ـــ مس ” اگر در رکن دوم، عمل قلب صورت دهید بین هجای دوم وسوم
چون لاله رخ و چو سرو بالاست مرا
معلوم نشد که در طربخانه خاک
نقاش ازل بهر چه آراست مرا
متحدالارکان” خیام ”
**********
آن قصر که جمشید در او جام گرفت
(آن ــ قص ــ رُــ کِ)( جم ــ شی ــ دُ ــ دَ )( رو ــ جا ــ ی ــ گ )( رفت)
مستغلُ ــ مستفعل ُ ـــ مستفعل ُ ــ مس بدون اختیارات و ضرورت های شعر وشاعری .
آهو بچه کرد و شیر آرام گرفت
بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر
دیدی که چگونه گور بهرام گرفت
متحدالارکان بدون اختیارات و ضرورت ها ی شاعری ” خیام”
*********
ای آمده از عالم روحانی تفت
(ای ــ آ ــ مَ ــ دِ)( ازــ عا ــ لَ ــ مِ )( روــ حا ــ نِ ــ یُ )( تفت)
( مستفعلُ ) ( مستفعلُ ) ( مستفعلُ ) ( مس ) بدون اختیار و ضرورت ها
حیران شده در پنج و چهار و شش و هفت
(حی ــ را ــ شُ ــ دِ )( در ــ پن ــ جُ ــ چَ )( ها ــ رو ــ شِ ــ شُ )( هفت)
( مستفعلُ ) ( مستفعلُ ) ( مستفعلُ ) ( مس ) بدون اختیار و ضرورت ها
می نوش ندانی ز کجا آمده‌ای
( می ــ نو ــ شُ ــ ن ) ( دا ــ نی ــ ز ــ کُ)( جا ــ آ ــ مَ ــ دِ )( ای)
( مستفعلُ ) ( مستفعلُ ) ( مستفعلُ ) ( مس ) بدون اختیار و ضرورت ها
خوش باش ندانی به کجا خواهی رفت
( خُش ــ با ــ شُ ــ نَ )( دا ــ نی ــ بِ ــ کُ )( جا ــ خا ــ هی ــ رفت)
( ــــ ـــــ د د )(ـــــ ـــــ د د )( ــــــ ـــــ ـــــ ــــ )
تقطیع بالا نشان می دهد که در انتهای مصرع “ابدال ” صورت گرفته است، که از وزن اصلی سه مصرع قبلش عدول کرده و از وزن اصلی خارج گردیده، و چون در موسیقی وزن هیچ پارازیتی به گوش نمی رسد و سلاست و روانی شعر هم مثل مصرع های قبل است پس مشکلی نیست و اگر چنین تصوری نداشته باشیم باید بگوییم که خیام دچار خطا وزن شده است و اگر چنین بود تا حالا کوس رسوایی او از بام ها افتاده بود پس خواهیم داشت
( ــــ ــــ د د )( ــــ ــــ د د )( ـــــ ــــ د د ـــ ) و طبق کاری که قبلا هم صورت دادیم خواهیم داشت.
( ــــ ــــ د د )( ــــ ــــ د د )( ـــــ ــــ د د)( ـــ )
( مستفعلُ ) ( مستفعلُ ) ( مستفعلُ ) ( مس )

در رکن سوم یک ابدال صورت گرفته است که از وزن اصلی خروج کرده است که اگر هجای
سوم را که هجای بلند است به دوتا هجای کوتاه تبدیل کنیم
********
اسرار ازل را نه تو دانی و نه من
(اس ــ را ــ رِـــ اَ)( زل ــ را ــ نَ ــ تُ )( دا ــ نی ــ وُــ نَ )( من)
( مستفعلُ ) ( مستفعلُ ) ( مستفعلُ ) ( مس )
وین حرف معما نه تو دانی و نه من
( وین ــ حر ــ فُ ــ مُ)( مع ــ ما ــ نَ ــ تُ )( دا ــ نی ــ وُ ــ نَ )( من)
( مستفعلُ ) ( مستفعلُ ) ( مستفعلُ ) ( مس )
هست از پس پرده گفتگوی من و تو
( هس ــ تز ــ پَ ــ سِ)( پر ــ دِ ــ گف ــ تِ)( گو ـــ ی ِ ــ مَ ــ نُ)( تو)
( مستفعلُ ) ( مستفعلُ ) ( مستفعلُ ) ( مس ) در رکن دوم عمل قلب بین هجای دوم وسوم و در
رکن سوم هم هجای دوم ” ی” اشباع شده است
چون پرده برافتد نه تو مانی و نه من
(چون ــ پر ــ دِ ــ بَ)( رف ــ تد ــ نَ ــ تُ)( ما ــ نی ــ وُ ــ نَ )( من)
( مستفعلُ ) ( مستفعلُ ) ( مستفعلُ ) ( مس )
خیام
***********
حال دو سه تا رباعی از این خرد

هرجا که سَری قسمتِ داری شده است
( هرــ جا ــ کِ ــ سَ )( ری ــ قس ــ مَ ــ تِ )( دا ــ ری ــ شُ ــ دِ )( است)
(مستفعلُ ــ مستفعلُ ــ مستفعلُ ــ مس ) متحدالارکان بدون استفاده از اختیارات شاعری و ضروریات
شادی و خوشی کفر و گناهی شده است
( شا ــ دی ــ وُ ــ خُ )( شی ــ کف ــ رُ ــ گُ )( نا ــ هی ــ شُ ــ دِ )( است)
(مستفعلُ ــ مستفعلُ ــ مستفعلُ ــ مس ) متحدالارکان بدون استفاده از اختیارات شاعری و ضروریات
حتمن خفقان سکّه ی روز است و نکو
( حت ــ من ــ خَ ــ فَ )( قان ــ سک ــ کِ ــ یِ )( رو ــ زس ــ تُ ــ نِ )( کو)
(مستفعلُ ــ مستفعلُ ــ مستفعلُ ــ مس ) متحدالارکان بدون استفاده ازاختیارات شاعری و ضروریات
یا جامعه سرشار خماری شده است!
( یا ــ جا ــ مِ ــ عِ )( سر ــ شا ــ رِ ــ خُ )( ما ــ ری ــ شُ ــ دِ )( است)
(مستفعلُ ــ مستفعلُ ــ مستفعلُ ــ مس ) متحدالارکان بدون استفاده از اختیارات و ضروریات شاعری ” جمعی”
********
هرجا که خیالت برود سر زده ام
( هر ــ جا ــ کِ ــ خِ )( یا ــ لت ــ بِ ــ رَ)(ود ــ سر ــ زَ ــ دِ )( ام)
” مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ مس ” بدون اختیارات و ضرورت های شعر و شاعریم
در کعبه زبان روزه ساغر زده ام
( در ــ کع ــ بِ ــ زَ )(با ــ نِ ــ رو ــ زِ )( سا ــ غر ــ زَ ــ دِ )( ام)
“مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ مس ” در رکن دوم هجای دوم وسوم قلب می شوند
او داند و من دانم و این ناله ی تار
(او ــ دا ــ نَ ــ دُ )( من ــ دا ــ نَ ــ مُ )( این ــ نا ــ لِ ــ یِ )( تار)
” مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ مس ” بدون اختیارات و ضرورت های شعر و شاعری
ای زخمه بگو به سیمِ آخر زده ام ” با پوزش از قافیه سنجان ”
( ای ــ زخ ــ مِ ــ بِ )( گو ــ بِ ــ سی ــ مِ )( آ ــ خر ــ زَ ــ دِ )( ام)
“مستفعلن مستفعلن مستفعلن مس ” در رکن دوم هجای دوم وسوم قلب می شوند
*******
تا شاعر ما نخوتِ استاد به سر
(تا ــ شا ــ عِ ــ رِ)( ما ــ نخ ــ وَ ــ تِ)( اس ــ تا ــ دُ ــ بِ )( سر)
مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ نس متحدالارکان بدون اختیارات ئ ضرورت ها
فرقی نکند مادر ما یا که پدر
(فر ــ قی ــ نَ ــ کُ )( ند ــ ما ــ دَ ــ رِ )(ما ــ یا ــ کِ ــ پِ)( در )
مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ نس متحدالارکان بدون اختیارات ئ ضرورت ها
خواهد نشود دامنش آلوده به حرف
( خا ــ هد ــ نَ ــ شَ)( ود ــ دا ــ مَ ــ نَ )( شا ــ لو ــ دِ ــ بِ )( حرف)
مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ مس متحدالارکان بدون اختیارات ئ ضرورت ها
بهتر برود سراغ یک کار دگر
( به ــ تر ــ بِ ــ رَ )( ود ــ سُ ــ را ــ غِ )( یک ــ کا ــ رِ ــ دِ)( گر)
مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ مس فقط در رکن دوم هجاهای دوم سوم عمل قلب لازم دارد
******
از این همه تکلیف به تنگ آمده ام
(از ــ این ــ هَ ــ مِ )( تک ــــــــ لی ـــــ ف ـــــــ بِ )( تن ـــــ گا ــــــ مَ ـــ دِ )( ام
” مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ مس ” بدون اختیارات و ضرورتها
حیرت زده ای که بی تفنگ آمده ام
(حی ــــــ رت ــــــ زَ ــــــ دِ )( ای ــــــ کِ ــــ بی ـــــ تُ )( فن ـــــــ گا ـــــ مَ ـــ دِ )( ام)
مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ مس فقط در رکن دوم هجای سوم اشباع شده است
هرچند افق در نظرم تیره و تار
(هر ــــــ چن ــــ دُ ـــ اُ)( فق ــــــ در ــــــ نَ ــــــ ظَ )( رم ـــــــ تی ــــــ رِ ــــ وُ )( تار)
مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ مس ” بدون اختیارات در رکن است”
این دفعه، برای محو ننگ آمده ام
( این ــــــ دف ـــــ عِ ــــــ بَ )( را ـــــ ی ِ مح ــــ وِ )( نن ــــــ گا ـــــ مِ ــــ دِ )( ام)
” مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ مس ” در رکن دوم هجای دوم اشباع شده است
********
آغوشِ تو خانقاه و محراب من است
(آ ـــــــ غو ــــــــ شِ ـــــــ تُ )( خا ــــــ نِ ــــــــــ قا ـــــ هُ )( مح ــــــــ را ـــــــ بِ ـــــ مَ)( نست )
مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ مس ، در رکن دوم هجاهای دوم سوم عمل قلب لازم دارد
در برکه ی دل چشم تو مهتاب من است
(درــ برــ کِ ــ یِ)( دل ــ چش ــ مِ ــ تُ)( مه ــ تا ــ بِ ــ مَ)( نست)
مستفعلُ ــ مستفعلُ ــ مستفعلُ ــ مس بدون اختیارات عروضی
( شب ـــــــــ ها ــــــ کِ ـــــ تُ)( در ـــــــ خا ـــــــ بِ ــــــــــ خُ )(شم ـــــــ گش ــــــــ تُ ــــــ زَ)( نی )
مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ مس بدون اختیارات و ضرورت ها
نایاب ترین لحظه ی جذابِ من است
( نا ـــــــــ یا ــــــ ب ـــــــ تَ )( رین ـــــــ لح ــــــــ ظِ ــــــ یِ)( جذ ـــــ ذا ــــــ بِ ــــــــ مَ )( نست)
“مستفعلُ ـــــــــــ مسافعلُ ـــــــــ مستفعلُ مس” بدون اختیارات در وزن است
متحدالارکان
گرچه این خرد وکیل دکتر شمیسا نیستم، امیدوارم که برای اثبات نظر دکتر شمیسا و تایید
این حقیر کفایت کرده باشد.
نتیجه گیری اخلاقی:
نظر به اینکه ممکن است همه عزیزان در موارد خاص و شرایط نامطلوبی اشتباه کنند و یا نتوانند
مقصود و یا باورشان را به خوبی بیان کنند را با چنین القابی مورد خطاب قرار دهیم :
کدام ادبی مردی که از اندک خبرویّتی در علم عروض برخوردار است
آیا کسی که اندک اطلاعی از قواعد عروضی دارد به خود اجازه می‌دهد
کدام انسان عاقل عروضی دانی
همچنین کدام انسان خردمندی که اندک آشنایی با وزن و قواعد وزنی شعر فارسی دارد
یا کدام انسان باسوادِ آشنا به قواعد وزن شعر فارسی به خود اجازه می‌دهد
و بالاخره کدام انسانِ باسوادی که حتی آشنایی چندانی با قواعد علم عروض نداشته باشد
این خرد باور دارد که اخلاق حرفه ای خصلت چندان بدی نیست.
باقی بقایتان